خبرفوری: مهدی بازرگان، نخست وزیر دولت موقت ایرانِ پس از انقلاب اسلامی بود. او یکی از سه رفراندوم در تاریخ ایران را برگزار کرد.

وقتی شاپور بختیار کاخ نخست وزیری را ترک کرد، فضا باز شد تا دوست قدیمی اش که از انقلابیون بود، جایگزین او شود. بازرگان و بختیار هر دو عضو نهضت آزادی بودند و سالهایی را در زندان پهلوی گذرانده بودند اما در زمانه انقلاب این دو، در دو طرف مقابل ایستادند. اما اولین کسی که امام خمینی برای تشکیل دولت و انتقال قدرت به او اعتماد کرد، که بود؟

مهدی بازرگان، پسر تاجر معروف بازارهای تهران و تبریز

مهدی بازرگان، یکی از چهره‌های برجسته تاریخ معاصر ایران، در سال ۱۲۸۶ شمسی (۱۹۰۷ میلادی) در تهران به دنیا آمد. او در خانواده‌ای مذهبی و آذربایجانی بزرگ شد. پدرش، عباس‌قلی آقا، تاجر معروفی بود که بین بازارهای تبریز و تهران فعالیت می‌کرد. بازرگان در سال ۱۳۱۸ با ملک طباطبایی ازدواج کرد و حاصل این ازدواج پنج فرزند بود: زهرا، عبدالعلی، فرشته، فتانه و محمدنوید.

بازرگان تحصیلات خود را در رشته مهندسی برق در فرانسه به پایان رساند و پس از بازگشت به ایران، به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت. او نخستین دانشیار دانشگاه تهران بود و بعدها به مدت شش سال ریاست دانشکده فنی دانشگاه تهران را بر عهده داشت. او علاوه بر تدریس، پژوهشگر قرآن و نویسنده کتاب‌هایی درباره ارتباط علم و دین بود که او را به‌عنوان یک روشنفکر مذهبی معرفی کرد.

حضور بازرگان در دولت مصدق

مهدی بازرگان فعالیت‌های سیاسی خود را از زمان دولت محمد مصدق آغاز کرد. او به عنوان معاون وزیر فرهنگ در کابینه اول مصدق منصوب شد و سپس به عنوان رئیس هیئت خلع ید از شرکت نفت انگلیس انتخاب گردید. این مأموریت نقش مهمی در ملی شدن صنعت نفت ایران داشت.

نقش بازرگان در تاسیس نهضت آزادی

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، بازرگان همراه با یدالله سحابی و سید محمود طالقانی حزب نهضت آزادی ایران را تأسیس کردند. این حزب که رویکردی اسلامی-ملی‌گرا داشت، یکی از جریان‌های اصلی مخالف رژیم پهلوی بود.

تشکیل دولت موقت

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، امام خمینی مهدی بازرگان را به‌عنوان نخست‌وزیر دولت موقت منصوب کرد. وظایف اصلی این دولت برگزاری انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، نظارت بر همه‌پرسی جمهوری اسلامی و مدیریت انتقال قدرت بود.

بازرگان یکی از سه رفراندوم برگزار شده در تاریخ ایران را برگزار کرد. در روز 12 فروردین دولت اعلام کرد 98درصد مردم ایران به قانون اساسی جمهوری اسلامی رای دادند. دو انتخابات دیگر، یکی در زمان محمدرضا شاه برای انقلاب سفید و دیگری پس از رحلت امام خمینی برای تغییر قانون اساسی برگزار شدند.

کابینه ای با رنگ و بوی نهضت آزادی اما موقت

عمده کابینه بازرگان اعضای نهضت آزادی بودند. از محمدعلی رجایی و مصطفی چمران گرفته تا عباس امیر انتظام و صادق طباطبایی و ابراهیم یزدی و حسن حبیبی و دیگران.

از دیگر جریان ها نیز تعدادی همچون ناصر میناچی از جمعیت حقوق بشر و داریوش فروهر از حزب ملت ایران نیز در این دولت حضور داشتند.

دولت استعفا

دولت موقت با چالش‌های زیادی روبه‌رو بود. یکی از اصلی‌ترین مشکلات، اختلاف نظر با روحانیون و حزب جمهوری اسلامی بود. بازرگان به دلیل رویکرد اصلاح‌طلبانه‌اش، نتوانست با روحیه انقلابی برخی گروه‌ها سازگار شود. این اختلافات باعث تنش‌هایی بین او و دیگر اعضای دولت شد. دولت بازرگان سه بار استعفا داد. دو بار اول امام استعفا را نپذیرفت، اما در نهایت در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵۸، یک روز پس از اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام، مهدی بازرگان سومین استعفای خود را اعلام کرد. او در نامه استعفای خود نوشت که دخالت‌ها و اختلاف نظرها انجام وظایف محوله را برای او و همکارانش غیرممکن ساخته است. این بار، استعفای او مورد تأیید امام خمینی قرار گرفت و شورای انقلاب مأمور اداره کشور شد. پس از استعفای مهدی بازرگان، کشور وارد مرحله جدیدی شد که شامل افزایش تنش‌ها بین گروه‌های مختلف سیاسی بود. بسیاری از اعضای دولت موقت نیز پس از استعفا به حاشیه رفتند یا مجبور به ترک کشور شدند.

سیاستمدار انقلابی اما کراواتی

مهدی بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت ایران، در دوران فعالیت خود به ویژه در سال‌های اولیه پس از انقلاب اسلامی، به‌طور مشخصی از کراوات استفاده می‌کرد. او و برخی از اعضای دولت موقت، با وجود اینکه در زمره انقلابیون محسوب می‌شدند، به پوشیدن کراوات ادامه دادند.

زندگی سیاسی بازرگان پس از استعفا

بازرگان پس از استعفایش از زیست سیاسی دست نکشید. او نماینده مردم تهران در اولین دوره مجلس شورای اسلامی شد. او در نطق‌های خود بارها درباره خطر استبداد هشدار داد. بازرگان پس از آن، باز هم بارها خواست به مناصب انتخابی بازگردد اما شورای نگهبان او را ردصلاحیت کرد.

پس از فتح خرمشهر، بازرگان یکی از معدود سیاستمدارانی بود که خواستار پایان جنگ شد. او معتقد بود ادامه جنگ به ضرر کشور است.

درگذشت در زوریخ و آرمیده در قم

پیکر مهدی بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت ایران، پس از درگذشتش در ۳۰ دی ۱۳۷۳ در زوریخ سوئیس، به وصیت خود به ایران بازگشت تا در مقبره بیات در قم دفن شود. این آرامگاه در نزدیکی حرم حضرت فاطمه معصومه (س) واقع شده و او در کنار والدین و برخی از اقوامش به خاک سپرده شده است. پیکر بازرگان در مقابل حسینیه ارشاد در تهران تشییع شد که نشان‌دهنده اهمیت این مکان در زندگی او و ارتباط عمیق او با آن است.