گروه اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ اقتصاد نئوکلاسیک، به‌رغم جایگاه غالب خود در ذهن اقتصاددانان و نقش پررنگش در آموزش و پژوهش دانشگاه‌های سراسر جهان، هرگز از رقابت جریان‌های فکری دیگر مصون نبوده است. این جریان‌های رقیب، با نقد رویکردهای نئوکلاسیک و تأکید بر کاستی‌های آن در بررسی موضوعات اقتصادی، شاخه‌ها و مکاتب متنوعی را شکل داده‌اند. برای اینکه درک کنیم که اقتصاد اسلامی بخشی از اقتصاد هترودکس است یا خیر، ابتدا باید اقتصاد هترودکس و وجه تمایز آن با جریان اصلی علم اقتصاد را بشناسیم.

از همین پرونده بیشتر بخوانید

+ اقتصاد،جهان‌شمول و اقتصاداسلام،بی‌معناست؟

+ اقتصاد اسلامی یعنی نقد اقتصاد متعارف؟

وجه تمایز اقتصاد هترودکس با جریان اصلی

در ادبیات اقتصادی، اقتصاد جریان اصلی یا نئوکلاسیک با عنوان «اقتصاد ارتدکس» معرفی می‌شوند و در برابر آنها، منتقدان و جریان‌های رقیب تحت عنوان «اقتصاد هترودکس» طبقه‌بندی شوند. در این چارچوب، اقتصاد هترودکس طیفی متنوع از رویکردها را شامل می‌شود، از جمله اقتصاد پست‌کینزی، اقتصاد فمینیستی، اقتصاد اجتماعی، اقتصاد نهادگرایانه (با شاخه‌های مختلف)، اقتصاد تکاملی، اقتصاد زیست‌محیطی، اقتصاد رفتاری و اقتصاد اتریشی، که هر یک رویکردهای متفاوتی را در برابر جریان اصلی ارائه می‌دهند.

جریان‌های هترودکس اقتصادی هرچند نقدهای متعددی به اقتصاد جریان اصلی وارد می‌کنند، اما تفکیک دقیق میان نقدهای ماهوی و انتقادهای روشی آنها آسان نیست. این جریان‌ها، اقتصاد جریان اصلی را به دور شدن از واقع‌بینی و گرایش به ایده‌آلیسم متهم می‌کنند و بر لزوم توجه به ابعاد اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در تحلیل‌های اقتصادی تأکید دارند. در عین حال، انتقاد آنها از اتکای بیش از حد جریان اصلی به مدل‌سازی ریاضی و ساده‌سازی‌های روش‌شناختی، پرسشی را مطرح می‌کند: آیا این نقدها به مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناختی جریان اصلی نیز تسری می‌یابد، یا صرفاً به نحوه عملکرد آن محدود است؟ یعنی نکته اساسی این است که آیا رویکرد هترودکس بطور بنیادین با مفروضات جریان اصلی درباره انسان و سودگرایی و همچنین کارآمدی سرمایه‌داری در هر شرایط جغرافیایی و فرهنگی مخالفت دارد یا نه؟

واضح است که اقتصاد هترودکس، بنیان‌های اقتصاد جریان اصلی را زیر سؤال نمی‌برد. جریان‌های هترودکس در اقتصاد، برخلاف تصور برخی، اساساً به‌دنبال زیر سؤال بردن بنیان‌های فلسفی نئوکلاسیک نیستند و در ریشه‌های مبنایی به جریان اصلی وفادارند. این رویکردها را باید تلاش‌هایی تکاملی دانست که با هدف رفع کاستی‌ها و ارتقای اقتصاد جریان اصلی در گذر زمان شکل گرفته‌اند. هرچند نقدهای مطرح‌شده از سوی این جریان‌ها اهمیت بسیاری در اصلاح سازوکارهای موجود دارد، اما هدف آنها جایگزینی کامل اقتصاد ارتدوکس نیست. در واقع، رویکرد هترودکس بیش از هر چیز بر ارائه نقدهای سازنده و اصلاحی تمرکز دارد و این نگاه، برای تحلیل جایگاه اقتصاد اسلامی ــ از حیث هترودکس بودن یا نبودن ــ در چارچوب این مباحث، واجد اهمیت است.

جایگاه اقتصاد اسلامی

اقتصاد اسلامی، در تقابل با جریان‌های اورتدکس و هترودکس، تفاوت‌های بنیادینی در مبانی، جهان‌بینی، و ساختارهای اقتصادی ارائه می‌دهد. در این دیدگاه، انسان صرفاً موجودی خودمحور و منفعت‌طلب نیست؛ بلکه دارای قابلیت «مواسات» است، یعنی می‌تواند نیازهای دیگران را بر خود مقدم بداند. همچنین، دولت در اقتصاد اسلامی، برخلاف نگاه اقتصاد متعارف که آن را نهادی خودخواه و منفعت‌طلب تعریف می‌کند، نقشی عدالت‌محور و متعهد به تعادل‌بخشی اقتصادی دارد. دولت اسلامی مالک انفال است و از این مالکیت برای توزیع عادلانه منابع و کاهش شکاف طبقاتی بهره می‌برد، در حالی که دولت در اقتصاد متعارف اغلب به‌دنبال حفظ قدرت از طریق تأمین منافع کوتاه‌مدت خود است. این تفاوت عمیق در نگرش‌ها، جایگاه متمایز اقتصاد اسلامی را در مقایسه با سایر رویکردها به‌خوبی نشان می‌دهد. استاد معظم اقتصاد دانشگاه تهران، دکتر حسن سبحانی، در کتاب ارزشمند «ابهام‌زدایی از اقتصاد اسلامی» می‌نویسد:

مسئله درباره اقتصاد اسلامی کاملاً متفاوت است زیرا اقتصاد اسلامی اصولاً نه صرفاً و فقط در آنچه از طرف اقتصاددانان هترودکس در خصوص علم اقتصاد جریان اصلی مطرح شده است، که در مبانی و جهان‌‏بینی و موضوعات مربوط به سیستم اقتصادی با علم اقتصاد، چه در قالب اورتدکسی و چه در قالب هترودکسی آن تفاوت‏‌ها و اختلافات مبنایی و بنیادین دارد. لذا باید گفت که این دو مقوله یعنی اقتصاد اورتدکس و اقتصاد اسلامی از دو ریشه متمایز برخوردارند (ص 119).

+ کل پرونده «اقتصاد اسلامی» در تسنیم {اینجا} در دسترس است.

جمع‌بندی

اقتصاد اسلامی، به‌عنوان یک نظام اقتصادی مستقل، به‌لحاظ مبنایی تفاوتی عمیق با سیستم سرمایه‌داری و شاخه‌های درونی آن دارد. این تفاوت‌ها به‌گونه‌ای است که نمی‌توان اقتصاد اسلامی را صرفاً به‌عنوان یک رویکرد منتقد یا مکمل جریان‌های متعارف و هترودکس دانست. در حالی که دستاوردهای اقتصاد هترودکس در نقد اقتصاد متعارف گاه برای تقویت نقادی‌های اقتصاد اسلامی نیز مفید بوده‌اند، اقتصاد اسلامی فراتر از مجموعه‌ای از انتقادات به جریان اصلی است. این نظام، جایگاهی مستقل دارد و نمی‌توان آن را در چارچوب طبقه‌بندی‌های موجود، از جمله اقتصاد هترودکس، قرار داد. این استقلال نشان‌دهنده ماهیت منحصربه‌فرد اقتصاد اسلامی در ارائه نگرشی متفاوت به مبانی و سازوکارهای اقتصادی است.

انتهای پیام/