گروه اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ پرونده "باجِ باجه"؛ بخش 195 ـ رضا احسانی؛ پژوهشگر اقتصادی، در یادداشتی اختصاصی برای تسنیم نوشت: 

قانون فعلی

بند «ت» ماده 20 قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور به شرح زیر است:

ت- در اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مبنی بر فعال‌سازی منابع مالی و همچنین اصلاح و تقویت نظام مالی کشور، نظام ارزی کشور، «شناور مدیریت‌شده» است. دامنه نرخ ارز با توجه به حفظ رقابت‌پذیری در تجارت خارجی و با ملاحظه تورم داخلی و جهانی و همچنین شرایط اقتصاد کلان از جمله تعیین حد مطلوبی از ذخایر خارجی، تعیین می‌شود.

در همین زمینه بیشتر بخوانید

+ بازیگران بازار ارز ایران چه کسانی هستند؟

+ آزادسازی یا ثبات،کدام به نفع مردم است؟

+ آیا تورم ایران هم «پولی» است؟

+ چرا حذف ارز ترجیحی «رانت» را حذف نمی‌کند؟

سیستم «شناور مدیریت‌شده» چیست؟

شناور مدیریت‌شده یک مکانیزم برای تعیین نرخ ارز است که در آن نیروهای بازار (مانند عرضه و تقاضا) نرخ ارز را تعیین می‌کنند، اما بانک مرکزی یا مقام پولی نیز بصورت مداوم و با مداخلات هدفمند در بازار دخالت می‌کند تا از نوسانات شدید جلوگیری کند یا اهداف اقتصادی خاصی را تحقق بخشد. این سیستم به‌نوعی ترکیبی از نرخ ارز شناور و نرخ ارز ثابت است و ویژگی‌هایی دارد:

الف) نرخ ارز بر اساس عرضه و تقاضای بازار تعیین می‌شود، اما مقام پولی زمانی که نوسانات شدید رخ دهد یا نرخ ارز از حدود مشخصی خارج شود، وارد عمل می‌شود.

ب) برخلاف سیستم نرخ ارز ثابت، مداخله دولت در این سیستم بصورت محدود و معمولاً موقت است.

ج) نرخ ارز می‌تواند بطور طبیعی تغییر کند، اما این تغییرات به شکلی مدیریت می‌شوند که از بی‌ثباتی اقتصادی جلوگیری شود.

د) مداخله بانک مرکزی معمولاً برای جلوگیری از تورم وارداتی، حفظ رقابت‌پذیری صادرات، یا مقابله با سفته‌بازی ارزی انجام می‌شود.

نحوه عملکرد

در سیستم «شناور مدیریت‌شده»،  اصل بر این است که نرخ ارز بطور طبیعی بر اساس میزان عرضه و تقاضای ارزهای خارجی و داخلی تعیین شود؛  و اگر یک وقتی - استثنائاً و نه بر مبنای قاعده همیشگی و مستمر - نرخ ارز از یک محدوده مطلوب فراتر رود، بانک مرکزی با خرید یا فروش ارز در بازار، نرخ ارز را به سمت مقدار مورد نظر هدایت می‌کند. مداخلات ممکن است شامل تزریق ارز خارجی به بازار یا خرید ارز داخلی برای تقویت ارزش آن باشد. بسیاری از کشورها یک بازه مجاز برای نوسانات نرخ ارز تعیین می‌کنند که اگر نرخ ارز از این بازه فراتر رود، مداخله آغاز می‌شود.

مزایا و معایب

حفظ ثبات اقتصادی، جلوگیری از نوسانات شدید نرخ ارز که ممکن است به اقتصاد آسیب بزند، انعطاف‌پذیری در برابر شوک‌های خارجی، حمایت از اهداف سیاست پولی (شامل سیاست‌های تورمی و نرخ بهره)، کاهش سفته‌بازی ارزی ازجمله محاسن اجرای سیستم «شناور مدیریت‌شده» است. در مقابل، وابستگی به ذخایر ارزی قوی، احتمال تصمیم‌گیری اشتباه و خطا در مداخلات، و تضعیف اعتماد به سازوکار بازار آزاد و درنتیجه تضعیف نااطمینانی از معایب این سیستم است.

نمونه‌های واقعی

هند، سنگاپور و اندونزی، سه کشور درحال توسعه هستند که نظام ارزی‌شان را بر همین مبنای «شناور مدیریت‌شده» بنا کرده‌اند.

نتیجه این بخش

بنابراین سیستم ارز شناور مدیریت‌شده یکی از رویکردهای نسبتاً انعطاف‌پذیر کنترلی برای مدیریت نرخ ارز است که تلاش می‌کند تعادل بین آزادی بازار و ثبات اقتصادی را برقرار کند. این سیستم به دولت‌ها امکان می‌دهد ضمن حفظ پویایی بازار، از بی‌ثباتی‌های ارزی که ممکن است به اقتصاد آسیب بزند، جلوگیری کنند. موفقیت این سیستم به دقت و زمان‌بندی صحیح مداخلات و وجود منابع ارزی کافی وابسته است.

چرا این سیستم مناسب ایران نیست؟

همانگونه که دیدیم، در این سیستم اصل بر آزادی و سلامت بازار است، و دخالت‌های سیاستگذار تنها در مواردی محدود مورد پذیرش قرار می‌گیرد. این نظام ارزی برای اقتصادهایی مناسب است که ساختار بازار ارز آنها سالم است و اجازه می‌دهد که قیمت از تعادل عرضه و تقاضا شکل بگیرد و ورود دولت تنها در مواقع خاص و استثنایی اتفاق بیفتد، نه بالعکس! در ایران نرخ بازار به‌اصطلاح آزاد(!) توسط بازیگران غیرقانونی و غیراقتصادی (قاچاق، فرار سرمایه، انحصار، دولت و ...) تعیین می‌شود و بازیگران خرد در اقلیت بوده و تعیین‌کننده نیستند. این، یک «نابازار مختل‌شده» است!

به همین سبب برخی نمایندگان اقتصاددان مجلس، سیستم دیگری را به‌عنوان جایگزین سیستم بالا پیشنهاد کرده‌اند. طرح اصلاحیه بند «ت» از ماده 20 احکام دائمی در سامانه قانون‌گذاری مجلس بازگذاری شد، که به شرح ذیل است:

بند ت: نظام ارزی کشور «میخکوب خزنده» است. نرخ ارز رسمی در این نظام، با توجه به ملاحظات کنترل تورم و کمک به رشد اقتصادی و ثبات‌بخشی به متغیرهای کلان اقتصادی تعیین می‌شود. 

سیستم «میخکوب خزنده» چیست؟

سیستم ارز با نرخ خزنده، که در ادبیات اقتصادی به آن Crawling Peg گفته می‌شود، مکانیزمی برای تعیین نرخ ارز است که در آن ارزش یک ارز به‌تدریج و بصورت کنترل‌شده نسبت به یک هدف مشخص یا سبدی از ارزها تنظیم می‌شود. این سیستم طراحی شده تا هم ثبات در نرخ ارز را حفظ کند و هم امکان تغییرات جزئی و کنترل‌شده‌ای را برای همگام شدن با شرایط اقتصادی فراهم کند؛ مانند اختلاف تورم، عدم تعادل در تجارت، یا تغییرات در بهره‌وری. این سیستم ترکیبی از ویژگی‌های نرخ ارز ثابت و شناور را در خود دارد.

ویژگی‌های کلیدی سیستم میخکوب خزنده

الف) بانک مرکزی یا نهاد پولی نرخ ارز را بصورت تدریجی (روزانه، هفتگی یا ماهانه) تغییر می‌دهد. این تغییرات می‌توانند از پیش اعلام شوند یا بر اساس شاخص‌های اقتصادی مانند تورم یا کسری تجاری تعیین شوند.

ب) برخلاف سیستم‌های با نرخ ثابت سخت‌گیرانه، سیستم خزنده اجازه می‌دهد نرخ ارز به تدریج با نیروهای بازار همسو شود، بدون تغییرات ناگهانی یا شوک‌آور. لذا شاهد نوعی انعطاف‌پذیری کنترل‌شده خواهیم بود.

ج) با اعمال تغییرات کوچک و مکرر، این سیستم از حملات سفته‌بازانه که معمولاً در نتیجه پیش‌بینی تغییرات ناگهانی نرخ ارز رخ می‌دهد، جلوگیری می‌کند.

د) این سیستم می‌تواند تورم را با همگام کردن نرخ ارز با سطح قیمت‌های داخلی و خارجی تثبیت کند و همچنین در برابر شوک‌های خارجی نقش ضربه‌گیر ایفا کند.

مزایا و معایب

تغییرات تدریجی، در مقایسه با ارزیابی‌های ناگهانی، ثبات و پیش‌بینی‌پذیری بیشتری برای اقتصاد و کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند. همچنین نرخ ارز بصورت تدریجی با واقعیت‌های اقتصادی تعدیل می‌شود و از نرخ‌های نامتعادل جلوگیری می‌کند. کاهش سفته‌بازی، و کنترل تورم نیز از دیگر محاسن این سیستم است.

اما این سیستم اشکالاتی نیز دارد: اجرای این سیستم، به دلیل فنی‌بودن، نیازمند نظارت دقیق و تخصص بالا توسط بانک مرکزی است. اگر نرخ تعدیلات به‌درستی تعیین نشود، ممکن است ارزش ارز بیش از حد یا کمتر از حد واقعی شود که می‌تواند رقابت‌پذیری را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین اگر جهت یا میزان تغییرات نرخ ارز پیش‌بینی‌پذیر باشد، ممکن است همچنان توجه سفته‌بازان را جلب کند. یک اشکال دیگر که ممکن است رخ دهد این است که مداخله مکرر بانک مرکزی نقش نیروهای بازار را در تعیین نرخ ارز کاهش می‌دهد.

نمونه‌های عملی

چندین کشور از سیستم نرخ خزنده برای تثبیت ارز خود در دوره‌های گذار یا نوسانات اقتصادی استفاده کرده‌اند. شیلی  در دهه 1980 و چین در اوایل دهه 2000 از آن جمله هستند.

جمع‌بندی

سیستم نرخ خزنده تعادلی بین ثبات و انعطاف‌پذیری ایجاد می‌کند و گزینه‌ای مناسب برای اقتصادهایی است که نیاز به حفظ رقابت‌پذیری ارز خود دارند و در عین حال از شوک‌های ناگهانی اجتناب می‌کنند. با این حال، موفقیت این سیستم به اجرای صحیح سیاست‌ها و توانایی تطبیق با تغییرات اقتصاد جهانی بستگی دارد.

اشکال: اینجا ممکن است بپرسیم، «آیا ثابت کردن نسبی نرخ ارز، سیاست پولی را از کار نمی‌اندازد و دست بانک مرکزی را نمی‌بندد»؟ پاسخ این است که «واضحاً خیر». به این پرسش، در بخش بعدی پاسخ مبسوطی خواهیم داد.

انتهای پیام/