خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - کورش دیباج: در گفت‌وگوی قبلی با علی شجاعی اصفهانی، دکترای باستان‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، اهمیت توجه به باستان‌شناسی شهری در طرح‌های توسعه شهری اصفهان، به ویژه در تدوین طرح جدید جامع شهر، مورد بحث قرار گرفت. وی بر لزوم ادغام این دانش با برنامه‌ریزی‌های شهری تأکید کردند تا از تهدیدات احتمالی برای هویت تاریخی و فرهنگی شهر جلوگیری شود. در ادامه این گفت‌وگو، به نقش کارشناسان باستان‌شناسی در پروژه‌های توسعه شهری مانند مترو و دیگر طرح‌های بزرگ شهر اصفهان، چالش‌های موجود و لزوم تغییر نگرش در فرآیندهای تصمیم‌گیری پرداخته شده است.

پروژه‌های توسعه شهری اصفهان، مانند ساخت مترو و میدان امام علی، باعث از بین رفتن چه لایه‌ها و آثار باستان‌شناسی شده‌اند و این یافته‌ها چه نقشی در بازشناسی تاریخ و هویت فرهنگی شهر داشتند؟

متأسفانه شواهد باستان‌شناسی بسیار مهم و آثار تاریخی در اثر این پروژه‌ها از دست رفته‌اند. برای مثال، ایستگاه مترو شهدا در محل گورستان تاریخی آب بخشان که یکی از گورستان‌های قدیمی اصفهان بود اجرا شد. این گورستان می‌توانست اطلاعات زیادی در مورد شیوه تدفین مردم، بیماری‌ها، آئین‌ها، تغذیه گذشتگان شهر و بسیاری موارد دیگر ارائه دهد. همچنین در ایستگاه‌های مترو دروازه شیراز و شریعتی، بقایای کاخ و سردر هزار جریب از دست رفته‌اند. این آثار می‌توانستند به ما کمک کنند تا ساختار اجتماعی، معماری و تاریخ اصفهان را بهتر بشناسیم. کف فرش خیابان چهارباغ در ایستگاه انقلاب و یا سوال‌هایی که در رابطه با ایستگاه تختی مطرح می‌شود از این موارد است.

علاوه بر این، در مرکز شهر اصفهان، که تاریخی به قدمت دوره‌های دیلمی، سلجوقی و قبل از آن دارد، قطعاً شواهد زیادی از بین رفته‌اند. به همین خاطر باید تلاش کرد تا از تکرار چنین اتفاقاتی و بی توجهی به مقوله باستان شناسی جلو گیری شود و با شناخت و عرضه درست آثار مدفون هویت فرهنگی و تاریخی اصفهان را تقویت کرد. بایستی این آثار به عنوان یک منبع برای آموزش و ایجاد حس خودباوری و تعلق خاطر به سرزمین در بین شهروندان و همچنین جذب گردشگر و تقویت اقتصاد شهری مورد استفاده قرار بگیرند.

در تدوین طرح جدید جامع شهری اصفهان، نادیده گرفتن نظرات کارشناسان باستان‌شناسی شهری چه تهدیداتی برای میراث تاریخی ایجاد می‌کند و حفاظت از کدام مناطق باید در اولویت قرار گیرد؟

من معتقدم که کل پهنه شهری اصفهان باید در مطالعات باستان‌شناسی اهمیت یکسانی داشته باشد. این موضوع به ویژه از آن جهت اهمیت دارد که اصفهان در دوران ساسانی و قبل از آن، به عنوان یک منطقه زیستی بسیار مناسب و حیاتی شناخته می‌شد. این پهنه، از آتشگاه تا قهجاورستان برای زیست انسانی تناسب بالایی داشت و یافته‌های متفرقه همگی موید این موضوع است بنابراین، در صورتی که به این مناطق بی‌توجهی شود، شواهد مهمی از گذشته‌ی اصفهان از بین می‌روند. نمی‌توان فقط به بافت تاریخی شهر که در هسته مرکزی قرار دارد، توجه کرد و منظر شهری دیگر مناطق دیگر را نادیده گرفت.

اگر بگوییم که فقط بافت تاریخی اصفهان مهم است و باقی مناطق می‌توانند در فرآیند توسعه شهری بی توجهی شود این امر به ضرر باستان‌شناسی و هویت شهر خواهد بود. در این صورت، شواهد باستانی زیر زمین از بین می‌روند و تاریخ شهر نادیده گرفته می‌شود. به همین دلیل، لازم است که نهادهای مدیریتی شهری در پروژه‌های توسعه شهری، آگاهانه‌تر به مسائل باستان‌شناسی توجه کنند در برنامه‌ریزی‌های شهری و طرح‌های توسعه‌ای چه برای فضاهای شخصی و چه برای فضاهای عمومی مورد توجه قرار گیرد.

در کشورهای توسعه یافته و حتی در برخی کشورهای اطراف زمانی که تغییرات شهری در یک منطقه ایجاد می‌شود، قطعاً گزارش‌های باستان‌شناسی دقیق و حرفه‌ای پیش از شروع ساخت‌وسازها تهیه می‌شود تا از آسیب به شواهد تاریخی جلوگیری شود. برای اصفهان نیز باید همین رویه در نظر گرفته شود. به‌طور خاص، در طرح جامع شهری، اگر مسائل باستان‌شناسی به‌طور جدی لحاظ شود، می‌توان به یافته‌های ارزشمندی از دوران‌های مختلف قبل و بعد از اسلام به دست پیدا کرد.

به‌طور مثال، بسیاری از کاخ‌های دوره صفویه که توسط مسعود میرزا ظل‌السلطان حاکم وقت این شهر تخریب شده‌اند، با توجه به اسناد زیادی که از آن‌ها موجود است و با روش‌های مختلف باستان شناسی می‌توان محل دقیق آنها پیدا کرد. یا دولت خانه جدید صفوی که بر خلاف دولت خانه اول هیچ بنایی از آن باقی نمانده است با این بررسی‌ها قابل فهم خواهد شد. این اسناد می‌توانند به ما کمک کنند تا بقایای کاخ‌ها، بناهای عام المنفعه، محل‌های زیست یا تدفین مردم، محدوده فعالیت‌های صنعتی و کارگاهی و تغییراتی که در دوران مختلف داشته‌اند را مورد بررسی قرار داد اسنادی که نه تنها می‌توانند به پژوهش‌های تاریخی کمک کنند، بلکه به پشتوانه فرهنگی و اعتبار شهر می‌افزایند.

در حال حاضر، شهرهای کشورهای پیشرو به‌طور فعال در حال رقابت هستند تا تاریخ و پیشینه‌ی طولانی خود را معرفی کنند و اسنادی از زیست چند هزارساله خود را به دست آورده‌اند در حالی است که در اصفهان، به اسم توسعه شهری بخش‌های زیادی از تاریخ و فرهنگ شهر را محو کرده‌ایم متأسفانه، این توسعه‌ها در بسیاری از مواقع به‌طور نادرستی با شعار «نیاز مردم» توجیه می‌شوند، در حالی که مردم بیش از هرچیز به نیاز به هویت و آگاهی از آن دارند تا بتوانند همانند گذشته پویایی شهر را حفظ کنند و برای آیندگان حرفی برای گفتن داشته باشند

در پروژه‌های توسعه شهری اصفهان، به‌ویژه در پروژه‌هایی مانند ایجاد ایستگاه مترو و دیگر طرح‌های شهری، نقش کارشناسان باستان‌شناسی و متخصصان این حوزه چگونه بوده است؟

این موضوع نیز از چند جنبه قابل بررسی است، نخست آنکه در پروژه‌های توسعه شهری اصفهان، به ویژه در طرح‌هایی مانند مترو و دیگر طرح‌های توسعه شهری، نقش کارشناسان و متخصصان باستان‌شناسی به‌طور کامل به رسمیت شناخته نمی‌شود. علی‌رغم ادعاهایی مبنی بر استفاده از مشاوران باستان‌شناسی در مراحل مختلف طرح‌ها، واقعیت این است که بسیاری از پروژه‌ها بدون توجه جدی به اصول و استانداردهای باستان‌شناسی اجرا می‌شوند و اغلب نظرات و مشاوره‌های کارشناسان باستان‌شناسی به‌طور صحیح در فرآیند تصمیم‌گیری‌ها لحاظ نمی‌شود.

موضوع دوم همانطور که اشاره شد به کثرت آثار برجای اصفهان برمی گردد و این باعث شده تا بخش باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان با مشکلات متعددی دست و پنجه نرم کند. طبیعتاً اداره کل میراث استان بایستی یک بدنه کارشناسی بسیار قوی و مسلط به شهر و البته پر دغدغه داشته باشد تا بتوانند با پیگیری‌های مفصل و البته پر دردسر برنامه‌های مختلف کوتاه مدت و بلند مدت و هم افزایی با دیگر متولیان شهر تصمیمات اصولی به نفع باستان شناسی شهر داشته باشند.

در پروژه‌هایی مانند مترو اصفهان، ادعاهایی مبنی بر انجام کارهای باستان‌شناسی وجود دارد، اما اغلب این اقدامات به‌صورت سطحی و بدون برنامه‌ریزی‌های دقیق و صرفاً توجیهی برای ادامه پروژه مترو انجام شده‌اند. همه این موارد ناشی از بی‌توجهی و عدم شناخت درست باستان‌شناسی در فرآیند توسعه شهری است و نیاز به تغییر نگرش و توجه بیشتر به مشاوره‌های تخصصی در این حوزه دارد.