به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم‌، صنعت نشر کتاب در دهه‌های اخیر شاهد تحولات چشمگیری بوده است. ظهور اینترنت و فناوری‌های دیجیتال، علاوه بر تغییر نحوه دسترسی مخاطبان به کتاب‌ها، روش‌های تولید و انتشار آن‌ها را نیز دگرگون کرده است.

یکی از مهم‌ترین این تغییرات، رشد چشمگیر چاپ بر اساس تقاضا (Print-on-Demand یا POD) است. این روش نوین، نه تنها برای نویسندگان مستقل، بلکه برای ناشران بزرگ نیز به یک گزینه جذاب تبدیل شده و در حال دگرگون کردن چشم‌انداز صنعت نشر است.

با اینکه چاپ افست هنوز حجم بیشتری از بازار کتاب را در اختیار دارد، اما چاپ بر اساس تقاضا یکی از سریع‌ترین بخش‌های در حال رشد بازار چاپ کتاب است. این رشد به دلیل افزایش خودناشری، کاهش هزینه‌ها و پیشرفت تکنولوژی‌های چاپ دیجیتال است.

چاپ بر اساس تقاضا چیست؟

چاپ بر اساس تقاضا روشی است که در آن کتاب‌ها فقط زمانی چاپ می‌شوند که سفارشی برای آن‌ها ثبت شود. این فرآیند بر پایه فناوری‌های چاپ دیجیتال استوار است و در مقایسه با روش سنتی چاپ افست، که در آن هزاران جلد کتاب به صورت یکجا چاپ می‌شوند، بسیار متفاوت است.

پی‌او دی این امکان را فراهم می‌کند که کتاب‌ها بدون نیاز به انبارداری و هزینه‌های اولیه بالا، در دسترس خوانندگان قرار بگیرند. رشد سریع چاپ بر اساس تقاضا در سال‌های اخیر نتیجه همگرایی چند عامل کلیدی است،‌ پیشرفت فناوری چاپ دیجیتال، گسترش تجارت الکترونیک و افزایش خود ـ ناشری.

چاپ بر اساس تقاضا هزینه‌های انبارداری، حمل و نقل و ضایعات را کاهش می‌دهد. این امر به ویژه برای ناشران کوچک و نویسندگان مستقل بسیار مهم است، زیرا باعث می‌شود که بتوانند با ریسک کمتری وارد بازار نشر شوند.

 چاپ بر اساس تقاضا این امکان را فراهم می‌کند که کتاب‌های بیشتری منتشر شوند. بسیاری از کتاب‌هایی که به دلیل تقاضای کم توسط ناشران سنتی منتشر نمی‌شدند، اکنون از طریق چاپ بر اساس تقاضا در دسترس قرار گرفته‌اند.

 اما چاپ بر اساس تقاضا مزایای دیگری نیز دارد،‌  از جمله می‌توان به کنترل بیشتر نویسندگان  بر فرآیند چاپ و انتشار کتاب،‌ کاهش هزینه و عدم نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه زیاد برای چاپ و   امکان فروش کتاب به مخاطبان در سراسر جهان از طریق پلتفرم‌های آنلاین،‌ کاهش هزینه‌های ناشر،‌ بازار سنجی و ذائقه‌سنجی مخاطبان اشاره کرد. 

با وجود اینکه تصور می‌شود که چاپ بر اساس تقاضا مسیری رو به رشد داشته و در سال‌های آینده نقش مهم‌تری در صنعت نشر کتاب ایفا کند.  اما سهم این چاپ از بازار کتاب دنیا 3 درصد است،‌ آمارها نشان می‌دهد که میانگین رشد پی‌اودی در بازار کتاب آسیا 28 درصد و در جهان 26 درصد است.

بر اساس آمار یک و نیم میلیون عنوان کتاب روی سایت آمازون به شیوه «چاپ براساس تقاضا» تولید شده است. از سال 2007 تا 2017 تعداد کتاب‌های آمازون از 3 هزار و 800 عنوان به یک‌میلیون و 416 هزار عنوان رسیده است.

چاپ بر اساس تقاضا یک تحول بزرگ در صنعت چاپ کتاب است که باعث شده است کتاب‌ها راحت‌تر و با هزینه کمتر در دسترس قرار گیرند. این روش به ویژه برای نویسندگان مستقل، ناشران کوچک و بازارهای تخصصی بسیار مفید است. اما رفتار مخاطب هنوز نشان نمی‌دهد که این روش چقدر می‌تواند مثمرثمر باشد.

در ایران نیز اخیرا دو موسسه شروع به راه‌اندازی چاپ بر اساس تقاضا کرده‌اند‌، موسسه ایران کتاب و موسسه رهپویان اندیشه که با طرحی بنام «می‌خوانم» شروع به ارائه خدمات چاپ بر اساس تقاضا کرد و علاوه بر طراحی پلتفرم سفارش آنلاین، مذاکره با کتاب‌فروشی‌ها برای ارائه دستگاه چاپ بر اساس تقاضا را آغاز کرده است.

این شرکت تاکنون از دو دستگاه خود در کتابفروشی‌های چشمه کارگر و ققنوس رونمایی کرده و بنا به گفته ندرخانی مدیرعامل این شرکت‌، قرار است تا پایان سال این دستگاه‌ها به 30 کتابفروشی برسند.

فعالیت طرح «می‌خوانم» اکنون 15 درصد متعلق به چاپ بر اساس تقاضا و 85 درصد متعلق به چاپ‌های سفارشی ناشران است. باید دید که این طرح در ایران چه اندازه می‌تواند موفق باشد.

مهدی حسین‌زادگان مدیر کتابفروشی ققنوس در این زمینه به خبرنگار تسنیم می‌گوید: دستگاهی که در کتابفروشی ققنوس رونمایی شد‌، از شنبه آغاز به کار خواهد کرد،‌ باید ببینیم مخاطب در مواجهه با این پدیده چه استقبالی از خود نشان می‌دهد‌، اما در مجموع چاپ بر اساس تقاضا برای مخاطبانی که به دنبال کتابی که در بازار موجود نیست،‌ مناسب است،‌برای نمونه ما کتاب «سمفونی مردگان» را بارها تجدید چاپ کرده‌ایم و در بازار موجود است‌، اما ممکن است در دوره‌ای بین دو چاپ کتاب نایاب شود،‌ آن زمان چاپ بر اساس تقاضا می‌تواند در دسترسی مخاطب نقش‌آفرینی کند.

وی ادامه می‌دهد:‌ هم‌چنین این سیستم برای بازرا کتاب‌های چاپ تمام که انتشار مجدد آن‌ها برای ناشر توجیه اقتصادی ندارد،‌ ولی مخاطب به دنبالش است،‌ مناسب است‌، باید صبر کنیم تا ببینیم بازار در مواجهه با این پدیده چه واکنشی نشان می‌دهد،‌ در مواجهه با نشر الکترونیک نیز به همین صورت بود،‌ وقتی شروع به کار کردیم حتی چهارسال نخست،‌ ارزش نداشت که ما به حسابداری این حوزه بپردازیم،‌ به مرور بهتر شد و توانست جایگاه خود را در بازار پیدا کند.

علی‌محمدپور فعال حوزه کتاب الکترونیک نیز در زمینه چاپ بر اساس تقاضا می‌گوید: قدمت چاپ براساس تقاضا در خارج از ایران، حدود 25 سال است. طبق آماری که مدتی قبل دیدم، در آمریکا یک‌سوم از 3 میلیون شابک صادر شده در سال، به «چاپ براساس تقاضا» مربوط می‌شود؛ بیشتر مولفان یا مترجمان ناشر، متقاضی دریافت شابک بودند. در امریکا هر کسی این جرئت را به خود می‌دهد که نویسنده باشد نه الزاماً مترجم؛ بخش عظیمی از آثار تالیف هستند. این ظرفیت در پلتفرم‌ها به دو شکل الکترونیکی یا چاپی هستند. افراد در آمازون می‌توانند در چند دقیقه به راحتی کتاب‌شان را چاپی (به شکل گالینگور و شومیز) یا الکترونیکی در مدت زمان کوتاهی منتشر کنند.

وی ادامه می‌دهد: علاوه‌ براین می‌توانید در مدت زمان کوتاهی شابک بگیرید؛ همچنین همه ابزارهای کنترلی را در اختیار داشته باشید و در چند ثانیه در همه شعبه‌های آمازون در سراسر دنیا کتاب خود را منتشر کنید؛ البته بعضی پنل‌ها، حدود 2 ساعت زمان می‌برند و این مقوله چیز عجیبی نیست. حتی آمازون و شرکت‌ها این امکان را دارند که نسخه‌های چاپ براساس تقاضا، به کتابفروشی‌ها راه پیدا کند و آن‌ها زنجیره توزیع و حمل نقل را هم در اختیار دارند. تجهیزات در این حوزه به‌روز شده‌اند و همین امکان موجب گستردگی بازار شده است. می‌توان گفت که این امکان زمینه مستعدی برای تولید محتوا فراهم آورده، همچنین به مولف این اجازه را داده است که به راحتی کتابش را در قالب مدنظر خود چاپ کند، بدون اینکه دغدغه‌ای برای سرمایه‌گذاری و دپوی کتاب‌هایش داشته باشد.

محمدپور در عین حال می‌گوید:  اکنون حدود 200 تا 250 هزار عنوان کتاب در چرخه نشر ایران موجود است که از میان آن‌ها زیر100 هزار نسخه در کتابفروشی‌ها فعال است. یک موزع حرفه‌ای و بزرگ نیز در نهایت بیش از 30 هزار عنوان کتاب را نمی‌توانند بیشتر پوشش دهند و سه یا چهار موزع بزرگ نیز در نهایت 100 تا 120 هزار عنوان را پوشش می‌دهند. مابقی عناوین نیز کتاب‌هایی هستند که شاید ناشر فایل آن‌ها را کنار گذاشته باشد اما در بازار، فرد یا افرادی متقاضی آن باشند، یا ناشرانی داریم که از دنیا رفتند، کتاب‌ها به بچه‌هایشان رسیده و کلاً بلاتکلیف شده‌اند و حتی به مولف برگشته است. مولف هم نمی‌تواند کتاب را به ناشر دیگری بدهد، حتی بازار ایران هم این کشش را ندارد. در این میان «چاپ براساس تقاضا» صرفاً ابزاری است که براساس آن کتاب به حیات خود ادامه بدهد، چون وقتی کتابی از چرخه خارج شد، می‌میرد.

به گفته محمدپور،‌ در لایه‌های بعدی به این می‌رسیم که در این حوزه ناشر عموماً به دنبال ارزیابی بازار است، اگر کتاب از یک حدی کمتر در بازار فروخته شود، به صرفه نیست، حتی چاپ دیجیتال هم برایش صرفه ندارد. این کتاب معمولاً در چرخه ناشر قرار نمی‌گیرد و باید در زنجیره دیگری قرار بگیرد که فکر می‌کنم سرویس چاپ براساس تقاضا این فرصت را برای این گونه آثار فراهم کرده است.

به نظر می‌رسد، چاپ بر اساس تقاضا در ایران می‌تواند، با چالش‌هایی نیز مواجه باشد،‌ برخی از مهمترین چالش‌ها عبارتند از:

محدودیت‌های زیرساختی:

فناوری چاپ دیجیتال: دسترسی به دستگاه‌های چاپ دیجیتال پیشرفته و با کیفیت در ایران محدود است. این موضوع، باعث می‌شود که کیفیت چاپ در برخی موارد مطلوب نباشد و هزینه چاپ به ازای هر جلد افزایش یابد.

پلتفرم‌های آنلاین: پلتفرم‌های آنلاین فروش کتاب در ایران که بتوانند خدمات چاپ بر اساس تقاضا را ارائه دهند، هنوز به اندازه کافی توسعه نیافته‌اند.

زیرساخت توزیع: سیستم توزیع کتاب در ایران نیز با مشکلاتی روبرو است و این امر، توزیع کتاب‌های چاپ بر اساس تقاضا را دشوار می‌کند.

آگاهی و پذیرش:

ناشران: بسیاری از ناشران سنتی هنوز با چاپ بر اساس تقاضا آشنا نیستند و ترجیح می‌دهند از روش‌های سنتی چاپ استفاده کنند.

مخاطبان: برخی از مخاطبان ایرانی، هنوز به چاپ بر اساس تقاضا اعتماد ندارند و ممکن است تصور کنند که کیفیت این نوع کتاب‌ها پایین‌تر است.

نویسندگان: ممکن است نویسندگان مستقل نیز با مزایای چاپ بر اساس تقاضا آشنا نباشند و ترجیح دهند کتاب‌های خود را از طریق ناشران سنتی منتشر کنند.

رقابت با کتاب‌های چاپی سنتی:

هزینه: به نظر می‌رسد،‌ به دلیل محدودیت‌های زیرساختی، هزینه چاپ بر اساس تقاضا به ازای هر جلد، در برخی موارد بالاتر از چاپ افستباشد. این موضوع، باعث می‌شود که رقابت با کتاب‌های چاپی سنتی برای کتاب‌های چاپ بر اساس تقاضا دشوار شود.

چالش‌های اقتصادی پیش روی ناشران و کتابفروشان: صنعت نشر کتاب در ایران، در سال‌های اخیر با مشکلات اقتصادی متعددی دست و پنجه نرم کرده است: که از جمله مهمترین آن‌ می‌توان به افزایش هزینه‌های تولید اشاره کرد. افزایش قیمت کاغذ در ایران هزینه‌های تولید کتاب را به میزان قابل توجهی بالا برده است. هزینه‌های چاپ نیز به دلیل افزایش قیمت مواد اولیه عمدتا وارداتی افزایش یافته است. 

از سوی دیگر با کاهش قدرت خرید مردم نیز روبرو شده‌ایم. امروز کتاب از سبد کالای خانواده‌ها دور شده است،‌ در نتیجه کاهش قدرت خرید، تقاضا برای خرید کتاب نیز کاهش یافته است و بسیاری از ناشران با انباشت کتاب در انبارها روبرو هستند.

 کتابفروشی‌ها که ویترین کتاب در کشور هستند با مشکلا اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند و بسیاری از آن‌ها رو به تعطیلی رفته‌اند،‌ از سوی دیگر سیستم توزیع کتاب در ایران نیز ناکارآمد است و بسیاری از کتاب‌ها به موقع به دست مخاطبان نمی‌رسند.

باید دید چاپ بر اساس تقاضا در ایران، با وجود چالش‌های متعددی که نشر با آن مواجه است،‌ می‌تواند به عنوان یک راهکار موثر برای مقابله با مشکلات اقتصادی صنعت نشر کتاب در نظر گرفته شود؟  آیا با توسعه چاپ بر اساس تقاضا، می‌توان به افزایش تنوع، کاهش هزینه‌ها و دسترسی بیشتر مردم به کتاب‌ها امیدوار بود.

انتهای پیام/