تاریخچه صنایع دستی یزد به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که این منطقه به‌ عنوان یکی از مراکز تجاری و فرهنگی ایران مطرح بود؛ با توجه به قرارگیری یزد در مسیر جاده ابریشم، این شهر به عنوان پلی میان فرهنگ‌ها و تمدن‌ها نقش مهمی ایفا می‌کرد و لذا تولید صنایع دستی از جمله پارچه‌های نفیس، زیلو، سفال و کاشی در این منطقه رواج داشته و حتی به سراسر جهان صادر می‌شد.

برخی از صنایع دستی یزد از جمله پارچه‌های سنتی این دیار مانند ترمه که با نقش‌های منحصر به فرد و ظرافت بی‌نظیر خود، یکی از نمادهای هنر یزد محسوب می‌شود، همچنان از جایگاه ویژه‌ای در میان صنایع دستی ایرانی برخوردار است.

صنایع دستی یزد علاوه بر ارزش هنری، از لحاظ اقتصادی نیز بسیار حائز اهمیت هستند؛ این صنایع نه تنها برای مردم محلی اشتغال‌زایی می‌کند بلکه عرضه آنها در بازارهای داخلی و خارجی، بموجب درآمدزایی فعالان این حوزه و رونق اقتصاد استان است و البته از طریق جذب گردشگران داخلی و خارجی، نقش موثری در معرفی فرهنگ و تاریخ این سرزمین ایفا می‌کند.

با تمام این اوصاف، هنرمندان و فعالان صنایع دستی یزد با مشکلات متعددی مواجه هستند و بعضاً با چنگ و دندان برای حفظ هنر خود تلاش می‌کنند که در همین راستا بسیاری از این هنرمندان خواستار اهتمام بیشتر مسئولان به این حوزه هستند.

صنایع دستی یزد نیازمند توجه بیشتر مسئولان

«هادی رحیم‌دل» رییس هیئت مدیره انجمن مردم‌نهاد صنایع دستی «دستان ماندگار یزد» از وضعیت کنونی صنایع دستی استان ابراز نگرانی کرد و در خصوص اهمیت صنایع دستی و جایگاه و ارزش این هنر فاخر در میان دیگر هنرهای استان یزد، تصریح کرد: صنایع دستی از جمله هنرهای فاخری است که از آن به عنوان مادر هنرها یاد می شود.

وی با اشاره به این که استان یزد دارای صنایع دستی بومی و فاخری مانند زیلوبافی است که به ثبت جهانی و حصیربافی که به ثبت ملی رسیده، گفت: زیورآلات سنتی یزد نیز در آستانه جهانی شدن است و توانسته دو دکترای افتخاری را به هنر یزد تقدیم کند اما متاسفانه در زمان کنونی مشکلاتی گسترده در استان، دامن این هنر را گرفته است که باید با تلاش مضاعف مسئولان استانی، این موانع برطرف شود.

رحیمدل با اشاره به چالش‌های فراوان فعالین این عرصه، اظهار کرد: راهکارهای موجود غالباً نقش مُسکن را ایفا می‌کنند و نمی‌توانند به‌صورت ریشه‌ای مشکلات را حل کنند؛ همانطور که در بسته بندی یا فروش محصولات صنایع دستی همچنان علی رغم اقدامات انجام شده، مشکلات پابرجا هستند.

این کارشناس صنایع دستی در خصوص مشکلات موجود  در زمینه فروش محصولات این حوزه، گفت: یکی از روش‌های اصلی فروش صنایع دستی، عرضه این محصولات در نمایشگاه‌هاست ولی با این حال، حضور و عرضه در نمایشگاه‌ها نیز با مشکلات بسیاری روبه‌روست.

وی از معضلات جدی در این خصوص را فروش محصولات غیرصنایع دستی در کنار آثار اصیل صنایع دستی ذکر کرد و گفت: در اغلب نمایشگاه‌های صنایع دستی، محصولاتی مانند خوراکی‌ها، سوغاتی‌ها یا ترمه‌های ماشین‌بافت دقیقا در کنار صنایع دستی اصیل عرضه می‌شود.

رحیم‌دل اظهار کرد: این موضوع موجب کاهش ارزش فرهنگی و اعتبار صنایع دستی می‌شود و در صورتی که این اتفاق ادامه دار شود، علاوه بر دلسردی در هنرمندان صنایع دستی و کاهش فروش محصولات آنها، باعث از بین رفتن این هنرهای فاخر خواهد شد.

وی در ادامه ضمن اشاره به کمبود نیروی متخصص در معاونت صنایع دستی اداره میراث فرهنگی استان، اظهار کرد: متاسفانه از سه کارشناس موجود در معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، تنها یک نفر فعال است که از ایشان هم به خوبی استفاده نمی‌شود.

لزوم استفاده بیشتر از کارشناسان صنایع دستی

رحیم‌دل به کار نگرفتن دانش و نبوغ فارغ‌التحصیلان رشته صنایع دستی را یکی از چالش‌های جدی این هنر برشمرد و افزود: دانشگاه علم و هنر یزد در مقطع کارشناسی ارشد صنایع دستی و دانشگاه پیام نور در مقطع کارشناسی، فارغ‌التحصیلانی دارد اما از این افراد در مدیریت یا حتی به‌ عنوان مشاور نیز استفاده نمی‌شود و این موضوع خود جای سوال دارد که چرا در معاونت صنایع دستی یزد از کارشناسان استفاده نمی‌شود؟

این هنرمند صنایع دستی در خصوص گرایش نداشتن معاونت صنایع دستی یزد به تشکل‌ها و انجمن‌ها، گفت: با تلاش جمعی از بهترین هنرمندان صنایع دستی یزد، انجمن مردم نهاد «دستان ماندگار یزد» تاسیس شد و توانست مجوزهای لازم را دریافت کند اما متاسفانه به دلیل نبود نگاه مشارکتی در معاونت صنایع دستی، انگیزه‌های لازم در این تشکل از بین رفته و در آستانه توقف فعالیت‌هایش است.

وی یکی دیگر از مشکلات زیر ساختی صنایع دستی یزد را نبود کارگروه‌های تخصصی مربوط به هر رشته این هنر عنوان کرد و گفت: صنایع دستی یک هنر کاملاً تخصصی با شاخه‌های مختلف است اما در استان یزد علی رغم پیگیری‌های لازم، کارگروه‌های تخصصی برای زیرمجموعه‌های این هنر وجود ندارد که این موضوع باعث عدم توسعه در هنرهای مختلف صنایع دستی استان شده است.

رحیم‌دل در پایان با ابراز تأسف از بی‌توجهی به این حوزه، گفت: علیرغم ارزشمند بودن صنایع دستی یزد، بی‌توجهی‌ها باعث شده است که فعالین این حوزه برای تأمین معیشت به مشاغل دیگر روی بیاورند و علاوه بر این، نبود کارشناسان در حوزه آموزش، تجارت الکترونیک، بازاریابی و تجارت در معاونت صنایع دستی استان، یکی دیگر از مشکلات جدی است که به کاهش توان رقابتی این صنعت منجر می‌شود.

مدیریت ناکارآمد، چالشی ملی برای صنایع دستی

«وحید زبرجدی» یک کارشناس ارشد صنایع دستی و از فعالان این حوزه نیز در گفت‌وگو با ایسنا ضمن بیان این که ایران از نظر تنوع محصولات صنایع دستی در جهان جایگاه نخست را دارد، گفت: با این وجود کیفیت بازار این محصولات و جایگاه جهانی آنها نیاز به بهبود جدی دارد.

وی افزود: به عنوان مثال، فرش ایرانی که زمانی نماد هنر و کیفیت ایران بود، طی سال‌های اخیر دچار افت شدیدی شده و سهم قابل‌توجهی از بازار جهانی را از دست داده است.

زبرجدی با اشاره به نقش مدیریت در این حوزه، افزود: یکی از مشکلات اصلی، مدیریت ناکارآمد بخش صنایع دستی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است.

وی افزود: این اداره که وظیفه سامان‌دهی سه حوزه مهم را بر عهده دارد، نیازمند تفکیک ساختاری و تخصیص بودجه‌های تخصصی است و چنین تفکیکی می‌تواند به برنامه‌ریزی مؤثرتر و کارآمدتر منجر شود.

این کارشناس ارشد صنایع دستی با اشاره به این که یکی از مسائل عمده در تولید صنایع دستی، عدم تناسب طراحی‌ها با زندگی مدرن است، تصریح کرد: بسیاری از تولیدکنندگان همچنان به الگوهای سنتی گذشته پایبند هستند در حالی که این طراحی‌ها با سبک زندگی و معماری امروز هماهنگی ندارند.

وی افزود: برای مثال، اشیاء سفالی یا شیشه‌ای با طرح‌های قدیمی، اگرچه در گذشته با فرم و سبک زندگی زمان خود سازگار بودند اما اکنون در محیط‌های آپارتمانی و مدرن کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

خلاقیت و نوآوری لازمه جذابیت بیشتر صنایع دستی

زبرجدی با اشاره به این که خلاقیت و نوآوری در طراحی صنایع دستی ایران به اندازه کافی مورد توجه قرار نمی‌گیرد، خاطرنشان کرد: بسیاری از هنرمندان همچنان از همان الگوهای قدیمی استفاده می‌کنند و تعامل میان صنایع دستی و تکنولوژی‌های نوین بسیار محدود است که این مسئله باعث شده که صنایع دستی ایران برای مخاطبان جدید جذابیت لازم را نداشته باشد.

وی به ضعف در بازاریابی و تبلیغات نیز اشاره کرد و گفت: یکی دیگر از مشکلات صنایع دستی ایران، ضعف در بازاریابی و تبلیغات است و بسیاری از هنرمندان توانایی یا دانش کافی برای معرفی محصولات خود در بازارهای داخلی و جهانی را ندارند.

وی با اشاره به این که در گذشته، تکنیک‌های خاصی در تولید صنایع دستی مانند ساخت کاشی زرین‌فام، به صورت انحصاری و درون خانوادگی منتقل می‌شد، گفت: این امر باعث شده است بسیاری از این دانش‌ها با گذر زمان از بین برود.

زبرجدی در مورد راهکارهای بهبود وضعیت صنایع دستی ایران ضمن بیان این که برای حل این مشکلات، افزایش تعامل میان هنر و تکنولوژی ضروری است، گفت: با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و ترکیب آن با هنر سنتی، می‌توان صنایع دستی را متناسب با نیازهای روز طراحی کرد.

وی با بیان این که این تعامل می‌تواند در مراکز نوآوری و پارک‌های علم و فناوری تحقق یابد، گفت: همچنین تولیدکنندگان باید آموزش‌های لازم را برای درک بهتر زیبایی‌شناسی و شناخت نیازهای بازار دریافت کنند.

این کارشناس ارشد بر اهمیت تبلیغات و بازاریابی تأکید کرد و گفت: برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی، حضور در پلتفرم‌های آنلاین و ایجاد برندهای معتبر می‌تواند به گسترش بازار صنایع دستی ایران کمک کند.

زبرجدی با اشاره به این که مستندسازی و آموزش گسترده برای جلوگیری از نابودی تکنیک‌ها و دانش‌های بومی نیز ضروری است، تاکید کرد: لازم است این دانش‌ها ثبت شوند و در اختیار عموم هنرمندان قرار گیرند.

زبرجدی در پایان گفت: صنایع دستی ایران اگرچه با چالش‌های متعددی روبه‌روست، اما با برنامه‌ریزی مناسب و توجه به این مسائل، می‌تواند جایگاه خود را در بازارهای جهانی بازیابد و نقشی مؤثر در توسعه فرهنگی و اقتصادی کشور ایفا کند.

عرضه محصولات ماشینی به جای هنر دست

«محمدرضا عباسیان» محقق و پژوهشگر حوزه نساجی سنتی یزد نیز  ضمن اشاره به این که حدود سه هزار نفر در حوزه صنایع دستی فعال هستند، مهم‌ترین مشکل در حوزه صنایع دستی را عدم آشنایی مردم و مسئولین دانست و افزود: عمده مشکل صنایع دستی عدم شناخت مردم از این هنرصنعت است.

وی با اشاره به این که اغلب مردم و حتی مسئولین هیچ آشنایی با صنایع دستی ندارند، تصریح کرد: اگر از برخی مسئولان یزدی بپرسید که سه صنایع دستی معروف را نام ببرد، غالباً نمی‌توانند جواب دهند.

عباسیان تصریح کرد: متأسفانه این عدم شناخت باعث شده که محصولات غیر دستی و ماشینی به جای صنایع دستی عرضه شوند و این باعث از بین رفتن صنایع دستی اصیل می‌شود.

وی با اشاره به این که امروزه ترمه کاملاً ماشینی و از الیاف مصنوعی تولید می‌شود، گفت: متاسفانه به دلیل عدم شناخت مردم و مسئولین، این محصول با قیمت‌های بالا به نام صنایع دستی اصل به فروش می‌رسد.

این محقق تصریح کرد: این مسئله موجب از بین رفتن نساجی سنتی یزد شده است در صورتی که زمانی، یزد مهد نساجی سنتی کشور شناخته می‌شد ولی اکنون هیچ کارگاه سنتی منسوجات در این شهر باقی نمانده است.

وی با اشاره به بی‌تفاوتی مسئولین میراث فرهنگی و صنایع دستی، گفت: مسئولین میراث فرهنگی و صنایع دستی هیچ اقدامی برای حل این مشکل انجام نمی‌دهند و حتی از این موضوع هم حمایت نمی‌کنند و این مسئله باعث شده که نساجی سنتی یزد نابود شود و دیگر از منسوجات فاخر یزدی خبری نیست.

عباسیان در پایان به راهکارهای بهبود وضعیت موجود اشاره کرد و گفت: تنها راهکار برای بهبود وضعیت موجود ترویج و معرفی صنایع دستی است و این فرآیند باید ابتدا از مسئولین شروع شود و سپس به مردم عادی بسط یابد تا شناخت و حمایت از صنایع دستی افزایش یابد.

نگاه مسئولان اثرگذار بر توسعه صنایع دستی

«حسین مکاری» هنرمند برجسته زیورآلات سنتی یزد با بیش از ۳۰ سال تجربه و موفق در کسب چهار نشان ملی و یک نشان بین‌المللی در رشته زیورآلات سنتی هم در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا به نقش مسئولان در پیشرفت گردشگری و صنایع دستی اشاره کرد و گفت: پیشرفت گردشگری و صنایع دستی در یک کشور، بیش از آن که به افراد شاغل در این دو حوزه مربوط باشد، به نوع نگاه و عملکرد مسئولین رده‌بالای آن کشور بستگی دارد.

وی گفت: متاسفانه به علت این که کشور ما از نظر روابط سیاسی دائماً با مشکلاتی مواجه است، نمی‌توانیم از گردشگری خارجی صحبت کنیم و انتظار فروش صنایع دستی را در سطح بین‌المللی، آن طور که شایسته است، داشته باشیم.

مکاری همچنین به چالش‌های اقتصادی مردم اشاره کرد و افزود: زمانی که درصد بالایی از مردم با مشکلات معیشتی روبه‌رو هستند، یک تولیدکننده صنایع دستی نمی‌تواند از آن‌ها توقع خرید آثار هنری داشته باشد.

این فعال صنایع دستی با اشاره به این که گردشگری، تولید و خرید آثار هنری نیازمند حال خوب یک جامعه هستند، گفت: اگر این حال خوب وجود نداشته باشد، چیزی که اکنون شاهد آن هستیم، نتیجه آن می‌شود.

وی در ادامه به مشکلاتی که مسئولین در بخش میراث فرهنگی با آن مواجه هستند، اشاره کرد و گفت: مسئولین ما در مجموعه میراث فرهنگی از مشکلات آگاه هستند و حتی راه‌حل‌ها را هم می‌دانند اما متأسفانه توان حل این مشکلات را ندارند.

مکاری در پایان گفت: سوال بزرگ این است که چرا مسئولین زمانی که توان حل مسائل را ندارند، میزهای خود را ترک نمی‌کنند و مسئولیت را به کسانی که توانمندی حل این مسائل را دارند، واگذار نمی‌کنند.

خبرنگار ایسنا پیگیر پاسخگویی مسئولان مربوط به این حوزه در استان نیز بود ولی این امکان به دلیل مشغله کاری آنها فراهم نشد لذا بنا بر اظهارات ذکر شده، چنین به نظر می‌رسد که بخش صنایع دستی علی رغم چالش‌های گسترده‌ای که با آن مواجه است، بیش از هرچیز نیازمند حمایت مسئولان است چرا که رفع همه این مشکلات بدون اهتمام و برنامه‌ریزی جامع آنها ممکن نیست و قطعاً افزایش تعامل میان هنر و فناوری، تقویت آموزش و حمایت از هنرمندان می‌تواند راهی برای حفظ و توسعه این میراث ارزشمند باشد.