خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: «دونالد ترامپ» در انتخابات پنجم نوامبر (۱۵ آبان) با اختلافی چشمگیر از «کامالا هریس» نامزد طیف حاکم پیشی گرفت و اول بهمن (۲۰ ژانویه) به عنوان رئیس جمهور جدید آمریکا وارد کاخ سفید خواهد شد.

پس از پیروزی او در انتخابات ریاست‌جمهوری، بسیاری از ناظران که از نزدیک دوره نخست و تهاجمی این رئیس‌جمهور منتخب را بررسی کرده‌اند، در صدد ارزیابی دور دوم زمامداری او برآمده‌اند؛ دوره‌ای که انتظار می‌رود متفاوت از دوره قبل باشد.

نشانه‌ها و چرایی بازگشت ترامپ به مدار عقلانیت

با توجه به تجربه تلخ جهان از چهار سال زمامداری ترامپ باید گفت که نام او به «تحریم» و «تعرفه» گره خورده‌است. ترامپ در دور اول ریاست جمهوری خود تحریم‌های گسترده‌ای را علیه بسیاری از کشورهای جهان اعمال کرد. بنا بر گزارش مؤسسه حقوقی «گیبسون دان» دولت ترامپ در دوران نخست خود بیش از ۳۹۰۰ اقدام تحریمی مجزا علیه کشورهای مختلف انجام داده‌است؛ حال اما به این نتیجه رسیده که تحریم‌ها و اعمال تنگناهای اقتصادی بر کشورها به ضرر دلار و تضعیف آن تمام شده‌است.

ترامپ در آستانه انتخابات طی سخنان اخیر خود در «باشگاه اقتصادی نیویورک» گفت که قصد دارد کمترین استفاده را از تحریم‌ها بکند. او در پاسخ به سوالی درباره اینکه در صورت ورود به کاخ سفید آیا تحریم‌ها را به ویژه علیه روسیه تشدید خواهد کرد یا آنها را کاهش خواهد داد گفت: «من می‌خواهم از تحریم‌ها به کمترین میزان ممکن استفاده کنم.»

همچنین او در سخنان خود اعتراف کرد که تحریم کشورهایی نظیر ایران، روسیه و چین به کاهش سلطه دلار در مبادلات بین‌المللی منجر می‌شود. ترامپ درباره توسل مفرط به تحریم‌ها گفت: «شما ایران را از دست می‌دهید. روسیه را از دست می‌دهید. چین دارد تلاش می‌کند ارز خودش را به ارز مسلط دنیا تبدیل کند.»

یکی از دلایل بیان این سخنان می‌تواند افزایش تمایل کشورهای تحریم‌شده و متحدانشان برای استفاده از ارزهای جایگزین باشد. بسیاری از کشورها از جمله روسیه و چین و ایران به سمت راه‌اندازی سیستم‌های مالی و ارزی موازی با دلار رفته‌اند؛ اقدامی که در درازمدت می‌تواند تأثیرات منفی بر تسلط دلار به‌عنوان ارز ذخیره جهانی داشته باشد. بنابراین رفع تحریم‌ها از دید ترامپ، می‌تواند فرصتی برای بازگرداندن نقش کلیدی دلار در تجارت بین‌المللی باشد و از شکل‌گیری نظام‌های مالی موازی جلوگیری کند.

«بریکس» نمونه بارز و مشخص تلاش کشورهای ناهم‌سو با غرب با محوریت آمریکا به ائتلاف‌سازی است؛ ائتلافی که از زمان تأسیس در سال ۲۰۰۶ تاکنون هدف اصلی خود را مقابله با نظام اقتصادی و مالی دلار محور قرار داده‌است و شدت تحریم‌های آمریکا طی سال‌های اخیر بر سرعت و تعمیق همگرایی اعضای آن و نیز تلاش برای یارگیری افزوده‌است.

در اجلاس اخیر بریکس در کازان روسیه، سران چین، هند، ایران و روسیه برای دور زدن دلار آمریکا، راه اندازی یک سیستم پرداخت جدید به نام «پل بریکس» را ارائه کردند که در تقابل مستقیم با دلار آمریکا به عنوان ارز مسلط کنونی جهان است. این طرح بر ارزهای دیجیتال تحت نظارت بانک‌های مرکزی مبتنی است و قادر است ضمن کاهش زمان تراکنش‌ها از چند روز به چند ثانیه، هزینه‌های آن را نیز به حدود صفر برساند.

این سازوکار از آن جهت تهیه و وارد فاز اجرایی شد که آمریکا در دو دهه اخیر برخی از بانک‌های خارجی را مجبور کرد تا ارتباط خود را با سوئیفت قطع کنند. برای مثال، در سال ۲۰۱۸ سوئیفت ارتباط خود را با ایران متوقف کرد. از سال ۲۰۲۲ نیز حدود ۲۸۲ میلیارد دلار از دارایی‌های روسیه در غرب بلوکه شده و بانک‌های روسی نیز از سیستم سوئیفت حذف شدند.

در مجموع اقدام‌هایی که بریکس برای جایگزینی دلار انجام داد عبارتند از؛ ایجاد بانک توسعه جدید، استفاده از ارزهای محلی، سوآپ ارزی، جایگزینی مبادلات دلاری با طلا و نیز ایجاد سامانه‌های غیر از سوئیفت.

تیغ کُند تحریم در مواجهه با ایران

ایران در دوره نخست ریاست جمهوری ترامپ ذیل کارزار «فشار حداکثری» شدیدترین تحریم‌ها و تنگناهای اقتصادی را تجربه کرد؛ کارزاری که برخلاف تصور و پیش‌بینی ترامپ در عمل شکست خورد و هیچ یک از اهداف آمریکا همچون توقف فعالیت‌های هسته‌ای ایران، کشاندن ایران پشت میز مذاکره برای توافق ثانویه به جای برجام، تغییر رویکرد منطقه‌ای، تغییر نظام در ایران و غیره محقق نشدند.

مجموعه سیاست‌های اشتباه و تهاجمی ترامپ در دوره اول باعث شد که وی از ورود مجدد به کاخ سفید باز بماند و در این میان، ایران نه تنها منزوی نشد بلکه به بازیگری مؤثر در منطقه و عضویت پیمان‌های بزرگی چون شانگهای و بریکس درآمد. بنابراین شرایط و معادله‌های منطقه‌ای و جهانی در این چهار سالی که ترامپ از کاخ سفید دورمانده‌بود، تغییر چشمگیری داشته‌است.

در این شرایط تحریم - که حتی در دوره نخست زمامداری ترامپ نیز ناکارآمدی خود را نشان داد- دیگر تأثیر چندانی نخواهد داشت. چندی پیش (دوشنبه ۲۱ آبان) در مراسمی رسمی با حضور رئیس کل بانک مرکزی و جمعی از مدیران عامل بانک‌ها، شبکه «میر» روسیه به شبکه بانکی ایران (شتاب) وصل شد.

با اتصال میر روسیه به شتاب ایران، کارت‌های ایرانی در خودپردازهای روسیه قابل استفاده شده‌اند؛ بنابراین هر فردی می‌تواند وجوه خود را از کارت‌های ایرانی به صورت روبلی از خودپردازهای روسیه دریافت کند. همچنین اتباع روسیه در ایران نیز می‌توانند در مرحله دوم این پروژه از این امکان در ایران بهره‌مند شوند و در مرحله سوم، کارت‌های شتاب ایران در پذیرنده‌های فروشگاه‌هایی روسیه قابل استفاده خواهد بود.

اینکه رویکرد تهران در قبال واشنگتن در دولت دوم ترامپ چگونه باشد، ارتباط مستقیمی با رویکرد حاکم بر کاخ سفید طی چهار سال آینده دارد. در همین ارتباط «سیدعباس عراقچی» وزیر خارجه کشورمان در فضای مجازی خطاب به ترامپ، نوشت: تلاش برای اِعمال «نسخه دوم فشار حداکثری» تنها به «نسخه دوم شکست حداکثری» منجر خواهد شد؛ ایده بهتر آن است که «عقلانیت حداکثری» را امتحان کنید - به نفع همه است.

همچنین «فاطمه مهاجرانی» سخنگوی دولت در حاشیه نشست هیئت دولت گفت: کسی که از توافق خارج شد، ایران نبود و آمریکا بود. توصیه ما به آقای ترامپ این است که آزموده را آزمودن خطاست. آقای ترامپ یک بار مسیر فشار حداکثری را آزمودند و دیدند که این مسیر به نتیجه نمی‌رسد.

فرجام کلام

در حال حاضر قواعد بازی نسبت به سال ۲۰۱۷ که ترامپ برای نخستین بار قدم به کاخ سفید گذاشت، تغییر کرده و ائتلاف‌ها و ابتکارهای گسترده‌ای در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی به وجود آمده‌است که شانگهای و بریکس تنها دو مورد از تلاش‌های موفق قدرت‌های نوظهور و ناهمسو با آمریکا و اروپا است تا سیاست‌های تهاجمی و خصمانه کاخ سفید را به چالش بکشند.

با درک چنین وضعیتی، «فارن افرز» به یک مصاحبه از «الیزابت ساندرز» استاد دانشگاه کلمبیا اشاره کرده‌است که وی معتقد است سیاست خارجی ترامپ دیگر مانند سال ۲۰۱۶ مرموز نخواهد بود و پیش‌بینی اقدام‌های وی در دولت جدید آسان‌تر است و تصمیم‌های ناگهانی وی دیگر مانند دوره قبل جهان را شگفت‌زده نخواهد کرد.

از این رو است که ترامپ برخلاف شاخ و شانه کشیدن‌های قبلی، در آستانه انتخابات ریاست جمهوری به عدم تأثیرگذاری تحریم بر ایران و روسیه و در مقابل، تأثیر مستقیم تحریم بر تضعیف دلار آمریکا اذعان کرد؛ اعترافی که حتی اگر آن را نتوان به منزله بهبود روابط با تهران و مسکو ارزیابی کرد اما می‌تواند تغییر قابل توجهی در معادله‌های ژئوپلیتیک ایجاد کند. این رویکرد همچنین به کشورهای اروپایی که همواره خواهان کاهش تحریم‌ها برای گسترش همکاری‌های اقتصادی با ایران بوده‌اند، مجالی برای تقویت روابط خواهد داد.