خبرگزاری ایسنا: همزمان با پنجاه‌وپنجمین سالگرد درگذشت جلال آل­‌احمد، نویسنده نامدار معاصر و در حالی‌که مراسم یادبود او در مراکز مختلف برپاست، بار دیگر پیامی از جنس دیگر در فضای مجازی وشبکه‌­های اجتماعی منتشر و دست­‌به‌­دست می‌­شود؛ دایر بر اینکه شایعه قتل مرحوم غلامرضا تختی توسط ساواک را جلال آل‌احمد ساخته و در میان مردم پخش کرده‌­ است.

این ادعا هنوز ثابت نشده و به صورت یک پرسش تاریخی باقی است، لذا علاقه‌مندان هر دو طرف معادله، یعنی هم دوستداران فرهنگ و ادب فارسی که با آل‌­احمد انس و الفتی دارند و هم ورزشکارانی که به جهان‌­پهلوان تختی ارادت دارند، در این مورد دچار سرگردانی و بعضاً نگرانی‌اند. 

محمدحسین دانایی، خواهرزاده جلال که با او افکار و آثارش آشنایی دیرینه دارد در گفت‌وگو با ایسنا درباره اینکه «آیا واقعاً شایعه قتل تختی توسط ساواک را آل­‌احمد ساخته­؟ اگر پاسخ مثبت است، چرا و چگونه؟» گفت: خیر، دروغ است. اتهامی واهی است که عده­ ای از مغرضان و بدخواهان مرحوم آل­‌احمد آن را ساخته‌­اند تا بدین وسیله آل­‌احمد را بدنام کنند.

او درباره اینکه آیا دلیل و مدرکی بر اتهام بودن این موضوع دارد، اظهار کرد: بله، برای اثبات بی‌­پایه و اساس ­بودن این مطلب دو دسته دلیل و مدرک وجود دارد: یکی نوشته­‌های منتشرشده مرحوم آل‌­احمد و دیگری نوشته­‌های منتشرنشده او.مهمترین نوشته منتشرشده آل­‌احمد در این زمینه، مقاله‌­ای است تحت عنوان «صمد و افسانه عوام». این مقاله برای اولین بار در سال ۱۳۴۷ در مجله آرش شماره ۱۸ ویژه‌­نامه صمد بهرنگی چاپ شده و در حال حاضر، نسخه­‌های آن در اینترنت وجود دارند. این مقاله تنها و مهمترین دستاویز تهمت­‌زنندگان برای ساختن و اشاعه آن اباطیل و اکاذیب است، مقاله ­ای که یا درست خوانده و فهمیده نشده، یا درست و شرافتمندانه بازگو نشده و ناگزیر چنین جو غیراخلاقی و تلخی را به‌وجود آورده‌­ است.

 دانایی سپس درباره محتوای این مقاله، توضیح داد:آل‌­احمد در این مقاله رویدادهای مراسم شب هفت مرحوم غلامرضا تختی در یکشنبه ۲۴ دی ۱۳۴۶ در ابن‌بابویه را گزارش داده و شایعاتی را که در سر زبان­‌ها بوده و گفته و شنیده می‌­شده، بیان کرده‌­است: «یکی می­‌گفت چیزخورَش کرده­‌اند... دیگری می­‌گفت خفه‌­اش کرده­‌اند، دیگری می­‌گفت به قصد کُشت او را زده­‌اند و بعد لاشه‌­اش را به مهمانخانه کشیده­‌اند.» و بعد اضافه کرده: «از آن همه جماعت، هیچکس، حتی برای یک لحظه به احتمال خودکشی ... فکر نمی­‌کرد!» این سند به­ روشنی نشان می­‌دهد که آل‌­احمد شایعه کشته ­شدن تختی به دست ساواک را نه ساخته و نه پراکنده است، بلکه این شایعه به طور خودبه‌خودی توسط مردم کوچه و بازار ساخته شده بوده و همه آن را می­‌گفته‌­اند و می‌­شنیده‌­اند و تنها کاری که آل‌­احمد کرده، گزارش آن گفته‌­ها و شنیده­‌هاست.

خواهرزاده جلال در ادامه بیان کرد: نکته بعد که در این مقاله وجود دارد، تجزیه و تحلیل علمی وقوع این امر به عنوان یک مکانیزم اجتماعی خودبه‌خودی است، مکانیزمی که آل‌­احمد نام آن را «افسانه‌­سازی عوامانه» گذاشته و چنین توضیحش داده: «آخر جهان‌­پهلوان باشی و در «بودن» خودت جبران کرده باشی «نبودن»های فردی و اجتماعی دیگران را و آن‌وقت خودکشی؟ آخر مردِ عادیِ ناتوان و ترسیده­‌ای که ابتذالِ وجودِ روزمره خود را در معنای وجودی و در قدرتِ تَن و در سرشناسی او جبران‌­شده می‌­دید... چطور ممکن بود... باور کند که او خودکشی کرده؟» و بعد به‌­صراحت می­‌افزاید: «ببینم این افسانه‌­سازی عوام آیا نوعی روش دفاعی نیست برای مردم عادی توی گذر تا شخصیت ترسیده خویش را در مقابل تسلط ظلم حفظ کند؟ و امیدوار بماند؟» خلاصه حرف آل‌­احمد از این مشاهده میدانی این است که نوع رفتار حاکمیت و نهادهای اجتماعی، مردم را به طرفی سوق داده­ که خودشان چنین افسانه­‌هایی را بسازند و خودشان هم آنها را باور کنند!  فکر می­‌کنم که همین مقدار توضیح درباره اولین سند بی­‌اعتباری شایعات ساخته‌­شده علیه آل‌­احمد کفایت می­‌کند.

او همچنین درباره اسناد و مدارک منتشر نشده‌ای که در رد این ادعا وجود دارد، نیز گفت: همان‌طور که اشاره کردم، علاوه بر مقاله منتشرشده‌­ای که توضیحش داده شد، نوشته­‌های دیگری هم از آل‌­احمد وجود دارند که متأسفانه هنوز امکان انتشارشان فراهم نشده و ناچار به دست کسی نرسیده­‌اند. حالا بنده بخش­هایی از این نوشته‌­ها را برایتان می‌­خوانم و بعد هم تصویر دست‌نوشت‌ خود آل‌­احمد را در اختیارتان می‌­گذارم تا برای رفع هرگونه شک و شبهه آنها را منتشر کنید و در عین حال که یک الگوی حرفه‌ای از طرز کار یک پیشکسوت در زمینه گزارش ­نویسی است، برای جوانانی که وارد کار مطبوعاتی شده­‌اند و گزارش خبری تهیه می‌کنند، مفید است.

* * *

دانایی متن این نوشته را به ترتیب خواند:

«یکشنبه ۲۴ دی ۴۶- شب هفت تختی

«دیروز (نه دیشب) شب هفت تختی بود. هو افتاده بود که بعدازظهر شلوغ می­‌شود یا راه نمی‌­دهند، ناچار مردم از صبح راه افتادند. ما هم. با ساعدی[۱] و صمد بهرنگی[۲]. در یکی از کبابی‌­های بازار شاه عبدالعظیم ناهار خوردیم و آمدیم ابن بابویه... ساعت در حدود یک بعدازظهر. و چه جماعتی. قرار بود از دو تا پنج مجلس باشد، ولی از پیش از ظهر شروع شده بود و ما که رسیدیم، همان گوشه ابن بابویه که مقبرۀ شمشیری[۳] است، جای سوزن­‌انداز نداشت. دسته­‌گل‌ها و بلندگو و شعرهای جانسوز از شکستن کمر برادر و عباس و حسین و دیگر قضایا و آیات قرآن. و جماعت آمد و آمد و آمد. پیاده و سواره. طاق ایرانیت یکی از مقبره­‌ها زیر بار جماعت تحمل نیاورد و خراب شد. جماعت عین مور و ملخ بر سر دیوارها. و بی‌وحشتی از حضور مأموران نظم و پلیس. و هیچ قهوه‌­خانه‌­ای چای دم­کشیده نداشت و تمام کبابی­‌ها تا آخرین تکه شَهله‌­هاشان[۴] را هم مصرف کردند. دید که می‌­زدم، حد وسط درآمدِ جماعتی که آمده بودند- ۸۰ هزار تا ۱۰۰ هزار- از هشت تومن بیشتر نبود. زن و مرد. و فکر می‌­کردم که چه قدرتی وِل است. محرک اول مردم در آمدن، بقصد تماشا بود. و خوب، اگر تماشا پاسیف وسیله کشف باشد، چه عیبی دارد؟ و چه عیبی دارد که در این تماشا، کشف عاملی از آموزش هم داخل کنیم؟ و چیزی بقصد تربیت. در وضعی که دیروز دیدم، جوان‌­ها تمرین بالارفتن از درخت و پنجره و دیوار صاف می‌­کردند و تمرین نشستن بر خرپای لُخت آهنی جلوی ورودی ابن بابویه را و تمرین خلاصی از ترسیدن را، در پریدن از جاهای بلند یا وسط جماعت­  رفتن و زیر دست و پا له‌­نشدن را... و جماعت دسته‌دسته می‌­آمد. ازین محل و آن محل. از تهران نو، حتی از قزوین، از دانشگاه، از میدان شاه و هر کدام با تاج گلی در جلو یا با حجله‌ای، ۱۵تایی حجله شمردم. و هر دسته با نوحه‌­ای یا شعری. اینها نمونه‌­هاش:

- رفت ز غفلت ز دستت رستم ایران ما --- ای خدا داغ جوان مشکل است... و از نو.

- ای عزیز فاطمه، قربان تو --- تختی بود مهمان تو.

- ای گل نوشکفته، ای بارارام بارام رام --- باقیش را نشنیدم، اما ضربش این بود.

- مادر او پسرپسر می­‌کند --- برادرش خاک­ بسر می‌کند.

- بابک او پدرپدر می‌­کند --- برادرش خاک ­ب­سر می­‌کند.

«و این نوحه‌­ای بود که پذیرفته شد از طرف همۀ جماعت. و در آخر "برادرش" بدل شد به "ملت ما". از هر دسته در گوشه‌­ای یک ­مرتبه نوحه‌­ای برمی‌­آمد و سرِ دهان می‌افتاد و سینه‌­زدن‌­ها و توی سر زدن‌­ها، فراوان. عزاداری کامل. بی‌­دستور، بی‌­بخشنامه، خود بخود، اسپونتانه[۵]. بعضی از حجله‌­ها را از شدت سنگینی دو تکه کرده بودند. کلاهَکَش را یکی می­‌برد و پایه‌­اش را دیگری و بعد روی زمین سوارش می‌­کردند. ورزشکار جماعت تک­‌وتوک بود و روی سینۀ مردهای راهنما و انتظامات داخلی، ستارۀ شهاب‌­‌مانندی بود شبیه علامت شرکت انتشار[۶]. و جماعت فقرا بودند و کارگرها و مردِ توی کوچه، همان که بقصد تماشا در مسیر شاه هم می‌­رود. و زن‌­ها که جا گرفته بودند و دور ایوان‌­ها نشسته و با تک­‌وتوک سماوری در میانشان و چای دم‌­کرده...

«و بلندگو فریاد می‌­زد و قرآن و شعر و دستور آرامش و صلوات. که درآمد: آقایون، چند نفر اطراف مقبره حالشون بهم خورده. عقب برید. و از نو شعرهای سوزناک و آیات قرآن. و چند لحظه بعد: آقایون، چند نفر اطراف مقبره حالشون خطرناکه، کوچه بدید ببرنشون هوای آزاد. و همین جور مدام تکرار کرد. و در که می‌­آمدیم بقصد برگشتن، جماعتی زنی بیهوش را سر دست می‌­بردند که برسانند به دکتری یا مطبی. وقتی هنوز توی جماعت می­‌پلکیدم، یک جا جوانکی آمد و ورقه‌­ای داد دستم و رفت. پیدا بود می‌­شناسد. ورقه شعری بود از دوستان. و عکسی از تختی و بالایش نوشته: جوانان خیابان غفاری این مصیبت بزرگ را بملت ایران تسلیت... والخ. شعر بندتنبانی بود و یک فردش این که مناسبتی با حال و مقال داشت:

ناتوان بودند گُردان جهان در مُشت تو --- حیف کاوَرد عاقبت در خاک، گیتی پُشت تو...

«بعد از نو تماشایی از مردم و آمدن حجله­‌ها...

«و ۵/۳ صدای الرحمن از بلندگو برخاست که راه افتادیم به گشت دیگری. قرار بود پنج ختم بشود، ولی زودتر برچیدند و بعد از الرحمن، تشکر برادر تختی که پیدا بود از روی کاغذی می‌­خواند. و صدای بلندگو که در آن واحد، قرآن ­خوان و واعظ و شعرخوان و دستوردهنده بود. وقتی برید، یعنی مردم بی‌­سر شدند، و دیگر حتی یک صدا را بعنوان مرکز اتجاه[۷] نداشتند، آنوقت بلبشو شروع شد. خراب شدن طاق یک مقبره. و یاد تشییع مهوش[۸] افتادم... در آن قضیۀ مهوش دیدم که مردِ ولنگار گذر مرگ را هم به مسخره گرفته بود، به علامت نوعی نهیلیسم، ولی در اینجا از نهیلیسم خبری نبود، چرا که شایع بود که تختی را کشته‌­اند، و به گردن خودکشی گذاشته‌اند. ناچار جذبه‌­ای پیدا کرده بود کارش و شرکت در شب هفتش. و احترامکی، اینکه در مقبرۀ شمشیری دفن شد، اینکه مهندس حسیبی[۹] قیم بود و ختم گذاشت در مسجد فخرالدوله. و ازین قبیل. و اما تنها این‌ها نبود چنان شایعاتی دربارۀ مرگش که بشمارم:

- بلور[۱۰] در مراسم جلوی طبیب قانونی گفته که تختی خودکشی‌­کننده نبود. و دیگری و دیگران: تختی مهمان‌خانه ­برو نبود. باغ و ملک داشت، جای بهتری برای خودکشی.

-اینکه دارند قضیه را بار می‌­کنند باصرار سرِ اختلافات خانوادگی، خودش حکایت از چیزهایی می‌­کند.

- وصیت­نامه ساختگی بود. یک جا ۱۳۴۶/۱۰/۱۶ امضا کرده بوده و در سطر پایین‌­تر  ۱۳۴۶/۱۱/۱۶.

- چرا علامت بخیه روی سینه و گردن نعش بود؟ برای امتحان­‌کردن محتوی معده که آنجا را نمی­‌شکافند.

- آنجا را برای این شکافته بودند که علامات ضرب­‌وجرح را بپوشانند.

- چرا طبیب قانونی آخر اعلام نکرد که سَم چه بود؟ اول روزنامه نوشت سیانور، بعد شد لومینال.

- سم پاراسیون بکار رفته، از آنها که در کارهای جیمز باندی بکار می­‌برند. سم نباتی. توی چای یا شراب.

- تختی را برده‌­اند سازمان امنیت به تحقیقات. گروهبانی بهش اهانت کرده که تختی کلافه شده و کتک زده طرف را. و آنوقت ریخته‌­اند سرش و خفه‌­اش کرده‌­اند. بعد برده‌­اند هتل آتلانتیک.

این افسانه‌­سازی عوامانه را عوامل دیگری هم تقویت می‌­کرد: اینکه حضور تختی در هر مجلس بزرگ ورزشی، بیشتر احساسات مردم را می‌­انگیخت تا حضور شاه و ملکه، و این که یک بار تختی دیرتر از ملکه آمده و احساسات مردم، و بعد ملکه انقدر کلافه شده از احساسات مردم که آمده بیرون، مدتی صبر کرده تا جماعت آرام بشوند تا از نو برود روی بالکن. و در این شایعه نوعی بال‌­ و پر هم می­‌دهد مردِ کوچه به ترس خود از چنان سازمانی. این دیگر پشت دیوار ترس مخفی ­شدن است.

 در قضیه تختی و خودکشی: در شرق خودکشی نوعی اعتراض است به دنیای زنده‌­ها و درام ایجاد می‌­کند. و بعد هم جوان است و هنوز زندگی در پیش دارد- و مطلبی که بتی توکلی[۱۱] می‌­گفت آن شب. یکی او را فداشدۀ اختلاف طبقاتی دانسته (نوری علا[۱۲])، دیگری او را فدایی حفظ سنتی که دیگر مُرده ­است (آشوری)[۱۳] و هر دو بنوعی تحتّم در قضاوت خود باور دارند و حال آنکه چنین تحلیلی باید بر این مبنا باشد که چه از نظر اجتماعی و چه از نظر اخلاقی چه‌­ها بایست می­‌شد تا تختی از میان ما نمی­‌رفت. و مهمتر از دو گفتۀ بالا، اینکه بنای تحلیل این هر دو دوستان بر دونه­‌های[۱۴] رسمی حکومتی نهاده­ است، در حالیکه من در همین دونه‌­ها حرف دارم. توجه کنید باین نکات که می­‌شمارم و قضاوت بفرمایید که آیا دوستان ما بنوعی قضاوت شتابزده، آتش­بیار معرکۀ حکومتی نشده‌­اند؟

- اطلاعات سه­‌شنبه می‌­نویسد: سم... بوده ­است و اثر ضرب‌­وجرح نبوده...

- ختم او را در سه مسجد منع کردند. مسجد ارگ و مسجدهای پایین شهر.

- سه مجله را ازینکه عکس او بگذارند روی جلد، منع کردند: فردوسی، خوشه، سفید و سیاه.

- چون روشنفکر[۱۵] ورشکسته که عکس تختی را قبل از همه روی جلد گذاشته بوده، سرِ دست رفت.

- خبر سم کشندۀ مصرف­‌شده را ده روز بعد اعلام کردند، باربی توریت.

- و در آن خبر تکذیب کرده بودند که علایم ضرب­‌وجرح در او نبوده. مگر که چنین خبری را داده بود؟ جز افکار عامه و میت­‌سازی عوام؟

«قدم اول در این میت‌­سازی این است که تختی از طبقات فقیر برآمده، خانی‌­آبادی است. و مرد عادی کوچه که ترسو است و ترسیده ­است و پیزُری است و خوراک قدرت حکومت است، در تنِ تختی قدرتی دیگر را می‌­بیند که بقدرت حاکم زمانه گردن نگذاشته. پس توجیه شخص آرزویی خود را در تنِ او می­‌بیند. سیمین[۱۶] نقل می‌کرد که یک روز سوار تاکسی بوده و پول بیشتر داده بوده که یکسر برساندش، که راننده وسط راه یک مرتبه ترمز می­‌کند که: خانم این تختی است، باید سوارش کنم، چه بخواهی چه نخواهی، اینکه تختی از شرکت در امر حکومت سر باز زده و در دسته­‌بندی­‌های چاقوکشانۀ ورزشکاران شرکت نکرده و نشده یک شعبان[۱۷] یا یک طیّب[۱۸] یا یک حبیبی[۱۹]، برای مردِ عادی کوچه نوعی «نه» گفتن است به حکومت که از ورزش هم ابزار کاری می‌­سازد برای ترساندن خلق. و او که تختی باشد، ازین قدرت بدنی در راه ترساندن مردم استفاده نکرده، بلکه در راه سربلندکردن مردم، در راه افتخاردادن بایشان، در راه توجیه ایشان، در راه ارضای حقارت­‌های ایشان، یعنی زدودن حقارت­‌ها. که پس از میان ما هم کسی می­‌تواند درآید که تختی زمانه بشود.

و قدم دوم خود ناشی از همین قدم اول است. و در دنبالش، یعنی که مردِ عادی کوچه در وجود تختی، جوانمرد قصاب[۲۰] را می­‌بیند و حسین کُرد[۲۱] را، و نوعیِ آن حضرات جوانمردان و عیاران را، که خصم ظالم و مالک و پولدار بودند و دوست فقیر و درمانده. و این خود نوعی سیستم دفاعی مردِ عامی کوچه است برای حفظ شخصیت ترسیدۀ خویش در مقابل حکومت جبّاران.

و قدم سوم در مرحلۀ بعدی است. چنین جوانمردی نام ایران را پرآوازه کرد، همچنان که مصدق کرد. در دنیای سیاست مصدق مترادف است با نام ایران و نفت، و در دنیای ورزش هم نام ایران مترادف تختی است. پس صورت قهرمانی بخود گرفته. و اینجا دیگر تختی یادآور گُردان اساطیری است. رستم و اسفندیار و من ترجیح می‌دهم بگویم همان سیاوش، یا سهراب.»

 

دانایی در پایان گفت: طبق این مدارک، تولید شایعه قتل تختی توسط ساواک، یک مکانیزم دفاعی خودبه‌خودی جامعه استبدادزده و ناشی از رفتارهای نهادهای حکومتی بوده و افرادی مثل آل‌احمد با همه مواضع انتقادی تندی که نسبت به حکومت وقت داشتند، نیازی نداشتند که برای بدنام‌­کردن آن حکومتِ بدنام دست به شایعه­‌سازی بزنند، ولی قضاوت نهایی درین باره را به عهده خوانندگانی می­‌گذارم که حتماً انصافشان بیشتر از آن چندنفری است که به علل معلوم پایشان را از دایره اخلاق بیرون گذاشته‌­اند و کاری کرده‌اند که حتماً بی­‌عقوبت نخواهد ماند.

****

[۱]) ساعدی- غلامحسین ( ۱۳۶۴- ۱۳۱۴ شمسی)، پزشک و نمایشنامه‌­نویس.

[۲]) بهرنگی- صمد  (۱۳۴۷- ۱۳۱۸ شمسی)، آموزگار، نویسنده و مترجم.

[۳]) شمشیری- محمدحسن (۱۳۴۰- ۱۲۷۳ شمسی)، از بازاریان ثروتمند تهران و از برجسته‌ترین حامیان جبهۀ ملی. وی همچنین صاحب چلوکبابی معروف شمشیری در سبزه ­میدان تهران بود.

[۴]) گوشت بسیار چرب، گوشت بد.

[۵]) خودجوش.

[۶]) شرکت چاپ و نشری که پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توسط جمعی از فعالان سیاسی اسلامگرا تأسیس شده و هنوز هم فعال است.

[۷]) مرکز توجه.

[۸]) مهوش (معصومه عزیزی بروجردی) (۱۳۳۹- ۱۲۹۹ شمسی)، خواننده زن ایرانی در سبک موسیقی کوچه‌بازاری.

[۹]) حسیبی- کاظم (۱۳۶۹- ۱۲۸۵ شمسی)، سیاستمدار ایرانی و نمایندۀ مجلس شورای ملی.

[۱۰]) بلور، حبیب­الله (۱۳۶۱- ۱۲۹۲ شمسی)، مربی کشتی و رییس فدراسیون کشتی.

[۱۱]) توکل- بتی، همسر حسین توکلی، دوست دیرین جلال.

[۱۲]) نوری علاء- اسماعیل (...- ۱۳۲۱ شمسی)، شاعر و روزنامه‌­نگار.

[۱۳]) آشوری- داریوش ( ...- ۱۳۱۷ شمسی)، نویسنده و مترجم.

[۱۴]) واژع فرانسوی به معنای فرض.

[۱۵]) مجله هنری- اجتماعی- سیاسی که از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۱ با مدیریت رحمت­الله مصطفوی منتشر می­‌شد.

[۱۶]) دانشور- سیمین، همسر آل‌­احمد.

[۱۷]) جعفری- شعبان (۱۳۸۵- ۱۳۰۰ شمسی)، معروف به شعبان بی­‌مخ، باستانی‌کار و زورخانه‌داری که بیشتر به خاطر حضورش در جریانات سیاسی، به خصوص در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شهرت داشت.

[۱۸]) حاج رضایی- طیب ( ۱۳۴۲- ۱۲۹۰ شمسی)، باستانی­‌کار، بارفروش در میدان میوه و تره‌­بار و اصطلاحاً از لات­‌های تهران.

[۱۹]) حبیبی- امامعلی (...- ۱۳۱۰ شمسی)، کشتی­‌گیر ایرانی، ملقب به ببر مازندران.

[۲۰]) جوانمرد قصاب، شخصیت نیمه‌­افسانه‌­ای- نیمه‌­تاریخی که دارای صفات مردمی و خیرخواهانه بوده و آرامگاهش هم در نزدیکی شهر ری واقع شده‌­است.

[۲۱]) حسین کُرد شبستری، جوانمردی که شخصیت اول یک داستان عامیانه ایرانی است