خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: پرونده «مطالعه و مرور عاشورایی» طی محرم‌وصفرهای سال‌های گذشته با رویکرد معرفی و مرور آثار عاشورایی بازار نشر منتشر شده است. شصت و یکمین قسمت این ‌پرونده امروز و همزمان با آخرین‌روز صفر ۱۴۰۳ و دوماه عزاداری امسال منتشر می‌شود. این ‌قسمت از پرونده مذکور به کتاب «بررسی تاریخ نهضت حسینی؛ مجموعه آثار عاشورایی دکتر محمدابراهیم آیتی» با تصحیح سیدعبدالله حسینی اختصاص دارد که پیش‌تر و همزمان با اربعین امسال، نگاه کوتاهی به آن داشتیم. این ‌مطلب کوتاه در پیوند زیر قابل دسترسی و مطالعه است:

* «جفایی که در حق یکی از شخصیت‌های زیارت اربعین می‌شود / عطیه خدمتکار جابر نیست!»

کتاب مورد اشاره، مجموعه آثار عاشورایی محمدابراهیم‌آیتی است که به مناسبت بزرگداشت مقام عاشوراپژوهی زنده‌یاد آیتی، سال ۱۳۹۱ همزمان با صدمین سالگرد تولد وی در دومین کنگره حماسه حسینی عرضه شد. این ‌کتاب با تصحیح سیدعبدالله حسینی و با نظارت شیخ حسین انصاریان توسط موسسه دارالعرفان منتشر شد.

«بررسی تاریخ نهضت حسینی» ۲ بخش اصلی دارد که بخش اول آن سخنرانی‌های رادیویی مرحوم آیتی درباره محرم و قیام امام حسین در دهه ۱۳۴۰ هستند و بخش دوم نیز دیگر سخنرانی‌ها و گفتارهای او را در بر می‌گیرد.

آخرین‌مطلب «مطالعه و مرور عاشورایی» محرم و صفر امسال را به این ‌کتاب اختصاص می‌دهیم.

***

سید عبدالله حسینی مصحح کتاب در مقدمه خود اشاره‌ای به بدعت‌ها و جهت‌گیری‌های اشتباه درباره امام حسین (ع) و نهضتش دارد و می‌گوید در دوره قاجار تحت تاثیر نگرش مسیحی به عروج حضرت عیسی که ناشی از سفر فرنگ ناصرالدین شاه و نیز انتقال تجربه هنر تئاتر غربی به سنت تعزیه در ایران است، نگرش دیگری درباره شهادت امام حسین (ع) ایجاد می‌گردد که شهادت امام برای شفاعت شیعیان گناهگار بوده است.

نگاه بعدی به نهضت امام حسین (ع)، مربوط به اوایل قرن بیستم میلادی بود که موجی از رویکرد سیاسی تاریخی در تحلیل قیام امام حسین (ع) به وجود آمد که بی ‌تاثیر از شرایط سیاسی و تاریخی جهان اسلام نبود. اکثر سرزمین‌های اسلام به اشغال مستقیم و زیر هجوم غربیان رفته و مسلمانان نیازمند الگویی بودند که بتوانند از او پیروی کنند، در چنین‌شرایطی امام حسین (ع) الگویی برای پیروی بود.

گزارشی که محمد بن سعد در کتاب الطبقات الکبری که در اوایل قرن سوم نگاشته شده، از واقعه عاشورا ارائه می‌کند، عملاً یزید و حکومت بنی‌امیه را بی‌تقصیر معرفی می‌کند و کشته‌شدن مام حسین را از سویی تقدیر الهی و از سویی نتیجه نپذیرفتن نصیحت خیرخواهان و عجله و بی‌تدبیری امام حسین معرفی می‌کند حسینی می‌گوید نخستین تحلیل تاریخی و سیاسی، تحلیل تضحیه بود که امام حسین (ع) خود را فدا کرد تا اسلام نجات یابد. این ‌تحلیل مناسب شرایط عصر انقلاب بود و به‌سرعت مورد استقبال وسیع در بین شیعیان و اهل سنت و عالمان و روشنفکران قرار گرفت. مرحوم دکتر آیتی یکی از کسانی است که به چنین تحلیلی از قیام امام حسین (ع) رسیده و معتقد است امام حسین (ع) برای کشته‌شدن قیام کرد تا امت را بیدار و مسیر انحراف را سد کند. دکتر علی شریعتی و بسیاری دیگر از مبلغان این ‌تحلیل از قیام امام حسین (ع) هستند.

به‌گفته مصحح کتاب «تاریخ نهضت حسینی» این ‌تحلیل صرف نظر از درستی و یا نادرستی آن، نقش مهمی در حرکت‌ها و جنبش‌های سیاسی مسلمانان و خصوصاً شیعیان داشته و با توجه به استقبالی که از سخنرانی‌ها و کتاب وی شده، می‌توان گفت مرحوم دکتر آیتی نقش مهمی در بازگشت به تحلیل تاریخی سیاسی از قیام و شهادت امام حسین (ع) و الگوگیری از قیام امام حسین (ع) در حرکت سیاسی جامعه ایران داشته است. همچنین با توجه به نقدی که مرحوم آیتی بر شهادت فدیه‌ای و نیز نقد غیرمستقیمی که بر دیدگاه کلامی دارد، می‌توان گفت جایگاه بلندی در معرفی و تفسیر صحیح قیام عاشورا داشته است. (صفحه ۶۰ به ۶۱)

حسینی در بخش دیگری از نوشتارش، با اشاره به تحریف‌های مربوط به نهضت امام حسین (ع)، می‌گوید عید بودن عاشورا بین اهل سنت، نمونه بارز تحریف عاشورا است و گزارشی که محمد بن سعد در کتاب الطبقات الکبری که در اوایل قرن سوم نگاشته شده، از واقعه عاشورا ارائه می‌کند، عملاً یزید و حکومت بنی‌امیه را بی‌تقصیر معرفی می‌کند و کشته‌شدن مام حسین را از سویی تقدیر الهی و از سویی نتیجه نپذیرفتن نصیحت خیرخواهان و عجله و بی‌تدبیری امام حسین معرفی می‌کند.

***

پیشینه‌های کلی نهضت حسینی (ع) / دو نفر مردم را تباه کردند؛ عمروعاص و مغیره

تمایز مهمی که مرحوم آیتی در نوشته‌ها و گفتار عاشورایی‌اش تلاش کرده، تبیین کند این است که در مواجهه با نهضت حسینی، مطلب این نیست که امام حسین (ع) راهی برای زندگی نداشت و تن به شهادت داد. مطلب این است که راهی برای زنده‌ماندن دین و بقای امت اسلامی نداشت. آیتی در جای دیگری از کتاب می‌گوید امام (ع) از مکه نرفت تا کشته نشود، بلکه از مکه رفت تا اگر کشته می‌شود، اسلام برای همیشه از شهادت او بهره‌مند باشد.

امام حسین (ع) درباره طرح یزید برای ترورش در مکه، اشاره معناداری دارد و به‌اصطلاح به مخاطبش کُد داده و دشمن واقعی‌اش را معرفی کرده است. ایشان می‌فرماید: «بر من تعدی خواهند کرد چنان که یهود بر روز شنبه تعدی کرد.» حضرت سیدالشهدا (ع) در بیان مرحوم آیتی به این ‌جمع‌بندی رسید که امروز دیگر روزی نیست که کمک‌های مالی و مساعدت‌های قلمی و خیرخواهی‌های زبانی بتواند مشکل اسلام را حل کند و کار به جایی رسیده که جز شهادت و جانبازی و جز فداکاری هیچ امری نمی‌تواند جلوی فساد را بگیرد و مبنای آن را برهم بریزد و زیر و رو کند.

مرحوم آیتی با اشاره به روزهای دعوت مردم از امام حسین (ع) و شروع نهضت عاشورا، از احنف بن قیس از بزرگان بصره نام می‌برد که به معاویه گفت: تا حسین بن علی زنده است، از حجاز کسی با یزید بیعت نخواهد کرد. در همین‌زمینه بد نیست به یک‌نقل قول در اهل سنت اشاره کنیم. جلال‌الدین سیوطی از حسن بصری نقل کرده که گفت امر مردم را دو نفر تباه کردند: عمرو بن عاص روزی که به اشاره او قرآن‌ها بالای نیزه‌ها برداشته شد و در نتیجه کار به دست خوارج افتاد و مغیره بن شعبه که اساس خلافت یزید را به معاویه پیشنهاد کرد.

عبدالله حسینی هم در تشریح نوشته‌های مرحوم آیتی به این ‌نکته مهم اشاره دارد که جنگ کربلا در حقیقت ادامه همان جنگ بدر بود، جبهه همان جبهه بود و فقط، افراد عوض شده بودند. اما سپاه حق در کربلا، خوش‌تر از سپاه حق در بدر درخشید. بسیاری از بدریان در احد از افتخار دفاع از رسول‌الله محروم شدند و رسول‌الله را در میدان احد رها کرده و از صحنه جنگ فرار کردند، ولی شهدای کربلا خاندان رسول‌الله را رها نکردند.

درباره نگاه و هدف یاران امام حسین هم این ‌تحلیل در کتاب «تاریخ نهضت حسینی» به چشم می‌آید که اگر حسین و یاران او هدف دنیوی می‌داشتند و مانند بسیاری از افراد عادی مردم، در راه یک هدف مادی کشته می‌شدند، امکان‌پذیر نبود در دنیا به این ‌عظمت دست پیدا کنند.

نقطه مهم تاریخی دیگری که مرحوم آیتی در کتابش به آن اشاره دارد، زمانی است که معاویه با پیشنهاد زیاد بن ابیه حاکم منصوبش در بصره، اعلام ولایت عهدی یزید را از سال ۴۲ هجری تا ۵۴ برای حدود ۱۲ سال به تاخیر انداخت و برای فراهم‌کردن مقدماتش برنامه‌ریزی کرد.

در بازار دمشق که علی بن الحسین اسیر و گرفتار بود، ابراهیم بن طلحه بن عبیدالله تیمی جلو آمد و از راه شماتت به امام سجاد گفت: ای علی بن الحسین در این ‌مبارزه پیروزی با کی بود؟ یعنی چه خوب شکست خوردید و چه دشمنان شما، خوب پیروز شدند. امام در پاسخ وی گفت: اکنون که وقت نماز می‌رسد، اذان و اقامه بگو تا بدانی و خوب بفهمی که پیروز کیست و مبارزه به نفع کدام طرف بوده است معاویه در ادامه با حذف امام حسن، سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن خالد بن ولید، به کسانی که زنده بودند فهماند مخالفت با خلافت یزید سرنوشتی جز مرگ ندارد. پسر ابوسفیان، در حجاز از راه تهدید وارد شد و در عراق مسیر دیگری را در پیش گرفت و خشونت و وحشت بی‌سابقه‌ای ایجاد کرد.

* دستورات معاویه برای تثبیت خود؛ لعن امیرالمومنین در صدر فهرست

معاویه برای تثبیت حکومت خود سه سیاست هماهنگ را انتخاب کرد: نخست دستور لعن علی را صادر کرد. دوم دستور جعل روایاتی در فضایل عثمان و معاویه و شام و مخالفان علی را صادر کرد و سوم؛ فشار و اختناق بسیار شدیدی را بر مخالفان بنی امیه و خصوصاً شیعیان علی و خوارج اعمال کرد. او همیشه در پایان خطبه‌هایش علی را لعن می‌کرد و باید توجه داشت که بیشتر احادیثی را که در فضیلت صحابه هستند در روزگار امویان جعل شده‌اند.

* به‌اسارت بردن اهل بیت؛ ظلمی که به دشمن برگشت

مرحوم آیتی با اشاره به واقعه تلخ اسارت حضرت زینب و زنان اهل بیت (ع) در سفر کربلا به کوفه و از کوفه به شام، می‌گوید اگر سپاه کفر به کشتن و مثله‌کردن پیکر شهیدان کربلا بسنده می‌کرد و اقدام به گرداندن کاروان اسرا در شهرهای مختلف نمی‌کرد، صدای حق به گوش مردم بلاد اسلامی به‌ویژه مردم غافل و بی‌خبر شام نمی‌رسید. امام سجاد (ع) هم در سخنانش با مردم، این‌گونه خود را معرفی کرد تا مردم بدانند در کربلا چه رخ داده و جبهه حق و باطل چه‌گونه رفتاری از خود نشان داده‌اند: «منم پسر آن‌که با وی بی‌حرمتی کردند و آن‌چه داشت ربود.»

آیتی می‌گوید اگر امام چهارم در این ‌فرصت کوتاه سخن از چپاول و غارتگری و هرزه‌گی‌های مردم عراق به میان نمی‌آورد، بعید نبود قضایا را در تاریخ اسلام طور دیگری جلوه دهند. «در میان افکار این ‌مردم، امام چهارم یک‌باره فریاد می‌کند که ما را کشتند و هرچه داشتیم، به غارت بردند و ما را همین افتخار بس. این ‌تعبیر مردم را تکان می‌دهد و انگیزه‌ای برای تحقیق و کاوش بیشتری در ایشان پدید می‌آورد.» (صفحه ۲۵۴)

مولف کتاب پیش‌رو چندصفحه پیش‌تر می‌گوید: «اسیران اهل بیت در سفر کوفه و شام، در روحیه دشمن همان اثر را گذاشتند که زنان و مردان داغدار انصار پس از جنگ احد. رفتار اهل بیت در این سفر قابل پیش‌بینی نبود، تصور نمی‌شد که اینان از زیر بار آن‌همه مصائب، قد راست کنند و همه‌جا سخنرانی کنند، و دشمن فاتح و زورمند خود را به زانو درآورند و حتی شخص خلیفه را چنان تحت تاثیر افکار عمومی روشن‌شده، قرار دهند که در همان اول ورود اسیران اهل‌بیت، بگوید خدا پسر مرجانه را لعنت کند.» (صفحه ۳۴۲)

* معرفی پیروز کربلا در کلام امام سجاد

در پایان برای معرفی پیروز نبرد تاریخی کربلا که ادامه جنگ بدر و فتوحات صدر اسلام پیامبر (ص) بود، بد نیست این ‌فراز از کتاب «تاریخ نهضت حسینی» را هم مرور کنیم:

«در بازار دمشق که علی بن الحسین اسیر و گرفتار بود، ابراهیم بن طلحه بن عبیدالله تیمی جلو آمد و از راه شماتت به امام سجاد گفت: ای علی بن الحسین در این ‌مبارزه پیروزی با کی بود؟ یعنی چه خوب شکست خوردید و چه دشمنان شما، خوب پیروز شدند. امام در پاسخ وی گفت: اکنون که وقت نماز می‌رسد، اذان و اقامه بگو تا بدانی و خوب بفهمی که پیروز کیست و مبارزه به نفع کدام طرف بوده است.» (صفحه ۲۵۹)