خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ چهل و ششمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو از ۲۱ جولای تا ۳۱ جولای هم در دهلی نو کشور هندوستان برگزار شد در این اجلاس که ۲۷ مکان پیشنهادی برای ثبت در فهرست جهانی مورد ارزیابی اعضا قرار گرفت، ایران هم پرونده هگمتانه و مرکز تاریخی همدان را ارائه کرد تا یکی از پرونده‌هایی باشد که فهرست ۲۷ اثر جهانی ایران را کامل می‌کند.

این پرونده بررسی شد و در نهایت به ثبت جهانی رسید اما تنها بخش تاریخی هگمتانه و نه بافت مرکزی همدان.

در پرونده‌ای که برای این منظور توسط کارشناسان ایرانی تهیه شده، نکات بسیار ریزی درباره هگمتانه، اهمیت تاریخی آن، کاوش‌های باستان شناسی و شهرهای شبیه به آن و اتفاقاتی که پیرامون آن افتاده و مرکز تاریخی همدان و بناهایی که هر کدام به تشکیل یک بافت کمک می‌کنند توضیح داده شده است. در این پرونده که به زبان انگلیسی و با تصاویر و فیلم‌های بسیار در دسترس همگان قرار گرفته است، شهر هگمتانه را به خوبی توصیف کرده است.

در این پرونده آمده؛ شهر همدان یکی از قدیمی ترین شهرهای دوران باستان و از شهرهای قدیمی ایران است. در گذشته این شهر به عنوان پایتخت امپراتوری مادها. همچنین در زمان حکومت هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه و سلجوقیان، یکی از بزرگترین شهرهای ایران بوده است.

نام هگمتانه در لوح‌های ایرانی هاگمتانا بوده است

همدان با قرار گرفتن در تلاقی مسیرهای مهم تاریخی چه در گذشته و چه در حال حاضر همواره میزبان جمعیت‌هایی از اقوام و مذاهب مختلف بوده است. این مکان از دیرباز به عنوان مکانی برای تعامل مکاتب مختلف فکری و محلی برای انتقال آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف که در همزیستی مسالمت آمیز با هم زندگی می‌کردند، عمل می‌کرد. مساجد مختلف مسلمانان، کلیساهای مسیحی و کنیسه‌های یهودی، سازماندهی مراسم خاص هر دین، همراه با مردمی از اقوام مختلف که در صلح زندگی می‌کنند، در مجموع شاهدی بر این ادعای تاریخی است.

در حکاکی‌های لوح‌های ایرانی باستانی باقی‌مانده از زمان داریوش اول، از این شهر به نام «هاگمتانا»، در ایلامیان «آگمادانا» و در زبان اکدی به «آگاما تانو» یاد می‌شود. این گونه تعبیر می‌شود که نام شهر از اصطلاح "هانگماتا" به معنای "محل تجمع" گرفته شده است. گفته می‌شود که قبل از تشکیل سلسله مادها، این مکان مرکز تجمعات عمومی بوده است. هرودوت به گردهمایی مادها اشاره می‌کند که در آن دیاکو (دایوکو) به عنوان پادشاه منصوب می‌شود، اما مکان دقیق آن مشخص نیست.

با توجه به وجود هفت شهر به نام هگمتانه که چهار شهر از آنها در پارس قرار دارند، پیشنهاد جورج کرزن این است که نام «هگمتانه» احتمالاً برای پایتخت‌ها یا شهرهایی که پادشاهان در آن اقامت داشته‌اند انتخاب شده است.

در منابع باستانی و سایر منابع، «هگمتانه» با نام‌های مختلفی از جمله «اکباتانا، اگباتانا» در یونانی، «اکباتانا، اکباتانیس پارتیروم» در لاتین، «احمتانه» در آرامی، «آهمتان، هماتان، اکباتان» در ارمنی و همدان» در فارسی میانه. بر اساس یافته‌های تاریخی و باستان شناسی، هگمتانه به طور قطع با همدان تطابق دارد.

همچنین گفته می‌شود که سکه‌های کشف شده از دوران ساسانی در محلی به نام احمدان ضرب شده است. اولین اشاره مکتوب به سلسله ماد و سرزمین مادها در سالنامه ۲۴ توسط سارل منزر سوم (۸۳۶ قبل از میلاد) و سارگون دوم (۷۱۵ قبل از میلاد) بود که در آن از این جمعیت و سرزمین آنها به ترتیب "مد" یاد شده است. چشم» و «چشم آمود».

جکسون، مستشرق آمریکایی، در مورد نام شهر همدان می‌نویسد: «اول و مهمتر از همه، نام همدان از قدیم الایام بسیار رایج بوده است. در زمان ساسانیان، همدان به «همتان» معروف بود. در الواح به جا مانده از دوران باستان فارسی، این واژه به صورت «هگمتانه» به کار رفته است که در لغت به معنای محل تجمع یا تجمع بسیاری از مسیرها است

با توجه به موقعیت و اهمیتی که برای شهر تاریخی همدان در ادوار مختلف تاریخ قائل است، جهانگردانان زیادی از این شهر عبور کرده، در آن زندگی کرده و درباره آن نوشته‌اند. به این ترتیب، اکنون اسناد بسیاری در مورد همدان و هگمتانه موجود است که توسط مورخان و سیاحان نوشته شده است.

محوطه پیشنهادی، هگمتانه و مرکز تاریخی همدان در مرکز شهر همدان کنونی قرار دارد و عناصر مهمی را در بر می‌گیرد که قدمت آن از مادها تا دوران معاصر باز می‌گردد. روند دگرگونی‌ها در املاک نامزد شده در مجموع روایتگر داستانی از پایداری و تداوم زندگی در شهری باستانی از آغاز سکونت بشر تا به امروز، علی‌رغم تغییرات فراوان سلسله‌ها و دگرگونی‌های سیاسی است. این ملک یکپارچه شامل تپه هگمتانه، بازار تاریخی و بافت شهری آن، تبر دسترسی به آرامگاه ابن سینا (بوعلی سینا) و خود آرامگاه و همچنین آثار برجسته دیگری است که امروزه در کارکردهایی غیر از آنها استفاده می‌شود.

عنصر اصلی و اولیه شهر، منطقه تاریخی هگمتانه است. این منطقه تاریخی به عنوان هسته اصلی شهر تاریخی و پایتخت اصلی نظام (های) سلطنت و زندگی در دوره‌های مختلف، از مادها، زمانی که پایتخت سلسله متمرکز اولیه در ایران باستان شد، تا هخامنشیان بوده است. و اشکانیان با توجه به رونق اقتصادی و سیاسی همدان در دوره‌های مختلف، بازار تاریخی در مجاورت هگمتانه تأسیس شد و عنصر اصلی در گسترش شهر بود. این بازار تا به امروز عملکرد قدیمی خود را در شهر حفظ کرده است. برای کمک به رونق شهر و به منظور تداوم و توسعه آن، در زمان سلطنت پهلوی خیابان‌هایی ساخته شد.

خانه‌های ساخته شده در کنار این خیابان‌ها از معماری ایرانی الهام گرفته شده است. میدان امام و محور دسترسی خیابان بوعلی آخرین دگرگونی‌هایی بودند که به شکل گیری سنگ بنای (اسکلت) مرکز تاریخی همدان امروزی کمک کردند.

محله باستانی هگمتانه تپه‌ای در مجاورت بازار واقع شده است. زوایای جنوبی و شرقی محوطه تاریخی توسط بلوار هگمتانه احاطه شده و ضلع غربی ملک در امتداد بازار قرار دارد و قسمت شمالی آن به بلوار الوند می‌رسد و محدود می‌شود. موزه منطقه‌ای همدان در نزدیکی ضلع غربی تپه تاریخی قرار دارد. موزه پس از کاوش‌های باستان‌شناسی در آن مکان ساخته شد و با اطمینان از اینکه هیچ اثر یا آثار تاریخی یا آثار / اشیایی در مکان تعیین‌شده برای ساخت موزه وجود ندارد، سازه برپا شد. هگمتانه در سال ۱۹۳۱ میلادی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. مساحت ملک پیشنهادی در حال حاضر حدود ۳۰ هکتار است.
بر روی این تپه در زمان‌های مختلف ساخت و سازهایی صورت گرفته است.

با این حال، بخش عمده‌ای از تپه (حدود ۲۵ هکتار) در فرآیند تلاش دولت برای خرید آثار / املاک واقع در تپه در فاصله ۱۹۷۲-۱۹۷۳ پس از میلاد خریداری شد و بقیه در دوران پس از انقلاب خریداری شد. در سال ۱۹۷۹ این املاک به تدریج، به ویژه در دهه گذشته، در اختیار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران قرار گرفت و در نتیجه از مالکیت خصوصی خارج شد. هنگامی که ملک پیشنهادی از مالکیت خصوصی آزاد شد، فعالیت‌های تحقیقاتی و کاوش‌های باستان شناسی در تپه تاریخی آغاز شد. نتایج در زیر توضیح و گزارش شده است.

عناصر و اشیاء روی تپه

بیست و سه فصل کاوش‌های باستان‌شناسی روی تپه منجر به کشف بسیاری از اشیاء از جمله بناهای تاریخی شد. برخی از آثار تاریخی خریداری شده در جریان آزادسازی برای اجرای فعالیت‌های فرهنگی و پژوهشی حفظ شدند (مثلاً: پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان، موزه هگمتانه، مدرسه نور، حمام ارامنه، کلیساهای ارمنی «سنت استپان».

با توجه به موقعیت هگمتانه در شهر کنونی، مناظر گوناگونی وجود دارد. بر اساس نوشته‌های مورخان عصر کلاسیک و اشاراتی که در انجیل آمده است، تپه بزرگ همدان برای «ژاک دو مورگان» هگمتانه بوده است. در میان محققان ایرانی، «محمد تقی مصطفوی» اولین کسی است که تپه معروف به «سر قلعه» (تپه هگمتانه کنونی) را به هگمتانه باستانی، پایتخت مادها نسبت داده است (مصطفوی: همان ۶۰). به گفته هرودوت، مورخ یونانی، حدود هشتصد سال قبل از تولد مسیح، مادها این مکان را پایتخت خود توسط دیاکو می‌دانستند و از آن استفاده می‌کردند.

مجموعه‌ای سلطنتی بر فراز تپه

بر اساس توضیحات وی، طراحان و سازندگان شهر تاریخی، مجموعه سلطنتی را بر فراز تپه‌ای بنا کردند که شامل کاخ، خزانه و منطقه مسکونی نظامی بود. این مجموعه با هفت باروی متحدالمرکز ساخته شده بود که اضلاع داخلی هر دیوار از ضلع بیرونی آن بلندتر بود. بر اساس هرودوت، قرن ۱۹ به احتمال زیاد نقشه‌ای از هگمتانه تهیه شد. نقشه مذکور اگرچه پایه علمی نداشت، اما به وضوح استحکامات هفتگانه شهر را نشان می‌دهد و از همه مهمتر نحوه ساخت این استحکامات را با رعایت مشخصات زمینی (یعنی توپوگرافی) نشان می‌دهد.

در پرونده هگمتانه، علاوه بر اینکه شهرهای تاریخی و محوطه‌های باستانی شبیه به آن، معرفی شده‌اند، به جزییات بیشتری پیرامون آن پرداخته شده است از جمله اینکه مردم چقدر مشارکت کرده‌اند تا این محوطه تاریخی حفظ شود و چه نشست‌ها و همایش‌هایی درباره این محوطه برگزار شده است.

در بخش دیگری از این پرونده به قوانین و مقررات مختلفی که برای حفاظت و صیانت از میراث فرهنگی در ایران وجود دارد، پرداخته شده است.

مدیریت یکپارچه بافت تاریخی همدان نیز بخش دیگری از این پرونده بود.