خسرو محمدی در گفتگو با خبرنگار مهر، اظهار کرد: عصر قاجار دوره رونق گردشگری زیارتی و نهادینه شدن آن در فرهنگ اجتماعی ایرانیان است. هسته‌های نخستین گردشگری زیارتی که با احیا بقاع و مزارات امامان و امامزادگان در دوره صفوی پی‌ریزی شده بود در این دوره با هویت بخشی به محلات و اهالی آن‌ها به اوج رسید.

وی افزود: توجه شاهان و خوانین عهد قاجار به مذهب و رونق و گسترش آن یکی از مهمترین دلایل رونق گردشگری زیارتی در شهرها و روستاها بود. مردم دوره قاجار با استقبال از این نوع گردش و تفریح موجب نهادینه شدن این فرهنگ در بافت اجتماعی آن روزگار شدند.

محمدی ادامه داد: ورود مردم برای گسترش فضاهای زیارتگاهی و اهدا نذورات به آن اماکن موجب رسوخ فرهنگ گردشگری شهری در لایه‌های اجتماعی شهرها و روستاها شد.

مدیر موزه وقف همدان بیان کرد: دلایل متعددی می‌توان برشمرد که چرا این نوع از گردش در همدان با اقبال مواجه شد و توسعه یافت. یکی از آن دلایل اهتمام شاهان و حکام محلی عهد قاجار به انجام سفرهای زیارتی و برگزاری مراسم مذهبی به ویژه در ماه محرم بود.

محمدی اضافه کرد: ناصرالدین شاه یک گردشگر زیارتی واقعی بود که بارها برای زیارت عتبات راهی عراق شد. او برای سفرهای خود سفرنامه نوشت و در آن‌ها به ذکر جزئیات پرداخت. چاپ و انتشار سفرنامه‌های ناصرالدین شاه موجب شد که لایه‌های مختلف اجتماعی به ویژه نخبگان و آن‌هایی که باسواد بودند به اهمیت سفرهای شاه به ویژه سفرهای زیارتی او پی‌ببرند و خودشان هم به این کار اهتمام بورزند.

وی افزود: میراث احیا قبور امامان (ع) شیعه که توسط نادرشاه و شاهان صفوی در ایران و عراق آغاز شده بود، توسط سلاطین قاجار ادامه یافت. طلاپوش کردن گنبد حرم امام رضا (ع)، حضرت معصومه (س) و سپس قبور عتبات توسط شاهان صفوی و پس از آن‌ها قاجاریان موجب گسترش فرهنگ بقعه‌سازی، احیا قبور شیعی و گسترش فرهنگ زیارت در سراسر ایران شد.

محلات همدان، مؤثر در رونق گردشگری مذهبی

محمدی عنوان کرد: افراد دین‌دار و شریعت‌مدار هم به تأثی از شاهان و حاکمان دست به کار رونق مزارات، بقاع و فضاهای سبز پیرامون آن‌ها در هر شهر و روستا شدند به طوری که محلاتی با محوریت و نام امام‌زادگان و بقاع شکل گرفت و گسترش پیدا کرد.

وی ادامه داد: مانند محله گنبد علویان، سهل‌علی، امام‌زاده عبدالله، شاهزاده حسین و امام‌زاده یحیی، باباطاهر، بوعلی، پیرگرگ، پیروادی و…، فضاهای سبز پیرامون آرامگاه‌ها و بقاع هم که معمولاً با کاشت درختان همراه بود با نام‌هایی مثل باغچه شازده حسین یا چمن امام‌زاده یحیی شناخته شدند.

محمدی تصریح کرد: حتی به تأثی از همین محلات و احترام آن‌ها در نزد عموم مردم بعضی از خانواده‌ها شهرت خود را بر اساس محله‌ای که در آن ساکن بودند برمی‌گزیدند مانند شهرت شاه‌حسینی متأثر از محله شاهزاده حسین.

این فعال حوزه گردشگری اظهار کرد: در این دوره به جز مردم عامی، برخی خواص نیز با مرمت و ساخت بناهای زیارتی و مذهبی به رونق زیارت امام‌زادگان کمک کردند.

وی افزود: از جمله می‌توان به زبیده خانم دختر فتحعلی‌شاه و پسرش حسین‌خان حسام‌الملک قراگوزلو اشاره کرد. زبیده خانم که متشرع، دائم الذکر و شاعر بود با هزینه شخصی خود و توسط پسرش بقعه امامزاده یحیی، بقعه باباطاهر و آرامگاه بوعلی را بازسازی کرد و کاروانسرای رسول آباد (تاج‌آباد) که بر سر راه عتبات قرار دارد را ساخت و یا اینکه با هزینه خود آن را بازسازی کرد.

محمدی گفت: بهمن میرزا قاجار (نوه فتحعلی‌شاه و پسر عباس میرزا قاجار) حاکم ادیب همدان نیز با همکاری اهالی روستای برفین و ماماشاه به بازسازی بقعه امام‌زاده محسن پرداخت و شرح آن را در کتیبه‌ای به سال ۱۲۴۰ ه. ق نقر و در همانجا نصب کرد که امروز در موزه وقف همدان قرار دارد.

وی مطرح کرد: یکی از اقدامات قاجاریان در گسترش فرهنگ زیارت که موجب گسترش گردشگری زیارتی در آن دوره شد ساخت پل، کاروانسرا و قلعه بر جاده عتبات بود. زبیده خانم در این زمینه هم نقش داشت. او با وقف دو دانگ قصبه لالجین که مالک آن بود اقدام به این کار کرد. بعدها به بازسازی پل روستای ماران (مهاجران) پرداخت. یکی از نیت‌های او از وقف لالجین ساخت و بازسازی راه‌ها، پل‌ها و کاروان‌سراهای جاده عتبات و روشنایی حرم حضرت اباعبدالله بود.