زندگی سلام: ممکن است برای پریدن چرت بعدازظهر یا داشتن یک روز پویا یک نوشیدنی انرژی‌زا از یخچال سوپرمارکت بردارید، بخرید و بنوشید. به‌خصوص که داریم گرم‌ترین روزها‌ی تابستان را می‌گذرانیم و انرژی‌مان چپ و راست می‌افتد و دوست داریم انرژی از دست‌رفته‌مان را خیلی زود و سریع به دست بیاوریم. این‌روزها اگر پای برنامه‌های تلویزیون برای پخش مسابقات المپیک نشسته باشید، شاید این جمله‌ها را شنیده باشید؛ «یه نوشیدنی انرژی‌زا بخور بشین پای تماشای مسابقه المپیک»، «حالا وقت خوردن یک انرژی‌زاست»، «یه الویه بزن تا المپیک ببینی» و... . شاید محتوای دقیق جمله‌ها این نباشد اما جمله‌هایی از این دست، پای ثابت برنامه‌های پخش مسابقات المپیک از شبکه سه سیما و ورزش شده است. با وجود این که این برندها حامی مالی این برنامه‌ها هستند اما تعداد این تبلیغ‌ها حتی بین گفت‌و‌گوی مجری‌ها آن‌قدر زیاد و روی اعصاب است که هرکس نداند فکر می‌کند پای رپرتاژ و معرفی آن محصول نشسته و نه مسابقه المپیک. این در حالی‌ است که نوشیدنی‌های انرژی‌زا و غذاهای نیمه‌آماده و آماده با سلامت و ورزش سنخیتی ندارند و حتی در بسیاری از کشورها مصرف نوشیدنی‌های انرژی‌زا ممنوع است یا با علایم هشداردهنده به فروش می‌رسد. کشورهای زیادی هر نوع تبلیغ انرژی‌زا را ممنوع و فروش آن‌ها را در مراکز عمومی، دولتی، آموزشی و بهداشتی رد کرده‎اند. این نوشیدنی‌ها به دلیل داشتن کافئین بالا می‌تواند افرادی را که گروه‌های سنی و بیماری‎های خاص دارند، به سختی گرفتار کند. همین‌طور مصرف غذاهای آماده و نیمه‌آماده مضراتی دارند که نباید مصرف آن عادی‌سازی شود. در این پرونده می‌خواهیم درباره مضرات این نوشیدنی‌های انرژی‌زا و غذاهای آماده بیشتر بدانیم.

به‌هم ریختگی ریتم بدن با مصرف انرژی‌زاها

دکتر «ضیاءالدین مظهری» متخصص تغذیه و نایب‌رئیس انجمن پیشگیری و درمان چاقی در ایران از تاثیر انرژی‌زاها و غذاهای آماده روی بدن می‌گوید

برای این که صحبت‌مان درباره نوشیدنی‌های انرژی‌زا و غذاهای آماده علمی و بر اساس مستندات باشد، با دکتر ضیاءالدین مظهری متخصص تغذیه و نایب رئیس انجمن پیشگیری و درمان چاقی در ایران گفت‌و‌گو کردیم. او معتقد است پشت این تبلیغات گردش‌های اقتصادی سودآور در جریان است و باید به هر محصولی که زیاد تبلیغ شود، شک کرد.

انرژی‌زا نه به درد ورزش می‌خورد و نه سلامتی

می‌دانید با مصرف انرژی‌زا چه اتفاقی برای بدن‌تان می‌افتد؟ تحقیقات بسیاری نشان می‌دهد که مصرف بیش‌ازحد این نوشیدنی‌ها می‌تواند فشار خون را افزایش دهد، باعث افزایش وزن، بی‌خوابی، افزایش سطح کوتیزول و موارد دیگر شود. دکتر مظهری درباره این که انرژی‌زاها در بدن چه اتفاقاتی را رقم می‌زنند، می‌گوید: «نوشیدنی‌های انرژی‌زا از بعد تغذیه‌ای به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. چون موادی که انرژی‌زا هستند یا گلوکز هستند یا ترکیباتی‎اند که انرژی‌زاست و اصولا انرژی که از این طریق به دست می‌آید نه به درد ورزش می‌خورد و نه سلامتی. اغلب این‌ها ترکیبات کافئینی، گوارنا و گلوکزهای بسیار سریع‌الجذب دارند. این نوشیدنی‌ها در مسیر تخریب گیرنده‌های انسولین انرژی تولید و آن را در قبال انسولین مقاوم می‌کنند. هرچه این گیرنده‌ها تحریک شوند، اثرکرد انسولین درجهت تنظیم قند خون-چه بیشتر و کمتر از نیاز باشد- همیشه مشکلاتی را برای عملکرد مغز ایجاد می‌کند. مغز انرژی خودش را از گلوکز یا اسیدهای چرب آزاد می‌گیرد؛ بنابراین به محض این که قند از حالت نرمال خارج می‌شود مکانیسم‌های مختلفی به کار می‌افتد که از نظر کاهش یا افزایش، قند خون را ثابت نگه دارند تا فرمانده کل بدن که مغز است بتواند مانع مختل شدن فرمان‌های مناسبی در خصوص درون غدد درون‌ریز یا فرمان‌های عصبی شودکه به صورت الکتریسته برای ارگان‌های حیات‌بخش صادر می‌شود.»

پشت تبلیغات زیاد یک هدف غیراصولی است

«نوشیدنی‌های انرژی‌زا از نظر گردش اقتصادی بسیار سود‌آور هستند؛ همیشه هرچیزی را که زیاد تبلیغ می‌کنند، باید به آن شک کرد و مشک آن است که خود ببوید. پشت تبلیغات زیاد اغلب یک هدف غیراصولی و سودجویی است چون هر دقیقه و ثانیه این تبلیغ‌ها میلیون‌ها تومان هزینه دارد و از طریق ایجاد نیاز مصنوعی در مصرف‌کننده و فروش بالا تامین می‌شود.» نایب رئیس انجمن پیشگیری و درمان چاقی در ایران با این مقدمه درباره این که انرژی‌زاها می‌توانند جایگزین خوبی برای آب بدن باشند یا نه توضیح می‌دهد :«در اصل بهترین مایعی که می‌تواند برای بدن ما عملکرد درستی داشته باشد تامین آب و الکترولیت‌های بدن است. آب از این رو خیلی مهم است که دو سوم بدن ما از آن تشکیل شده است؛ حتی گاهی 80درصد ارگان‌های مهمی مانند مغز، پانکراس و کبد را آب تشکیل می‌دهد. الکترولیت‌ها هم با داشتن 16ماده معدنی نه تنها اثرات ساختاری دارند بلکه در هدایت و تنظیم سرعت واکنش‌های زیست‌شیمیایی بسیار موثر هستند، به خصوص زمانی که خیلی تشنه هستید یا تعریق زیادی داشتید. در چنین شرایطی توصیه بر این است به آب، قدری آب‌لیموی تازه، آب نارنج تازه، مقداری نمک و جوش شیرین اضافه‌کنید تا عطش را برطرف کند. حتی دمای آب در سلامت بسیار موثر است و هرچه آب سردتر باشد نه تنها اثربخشی آن برای رفع تشنگی کاملا خنثی می‌شود بلکه زمینه‌ساز کبد چرب و ماسیده شدن چربی‌‌های میل‌شده از طریق غذاهای مختلف خواهد بود که می‌تواند در برابر تغییر دما عکس‌العمل‌های مختلفی را در جریان خون و دستگاه گوارش ایجاد کند.»

مواظب اوردوز کافئین باشید

زمانی که یک نوشیدنی انرژی‌زا در سیستم گوارش شما حرکت می‌کند، مواد تشکیل‌دهنده آن مشخص می‌کند تکلیف بدن چیست. اگر در نوشیدنی‌تان از کافئین به عنوان محرک استفاده شده باشد، شاید ظرف مدت 10 تا 30 دقیقه اثرات آن را ببینید و اگر در آن از شکر استفاده شده باشد ظرف نیم ساعت. البته نتایج مصرف انرژی‌زاها بسیار کوتاه‌مدت است و ضررش بیشتر از منفعت. حتی مصرف همزمان نوشیدنی‌هایی مانند اسپرسو و انرژی‌زا می‌تواند منجر به اوردوز کافئین در بدن شود. بیشتر این نوشیدنی‌ها اول قندخون شما را بالا می‌برد و بعد به صورت ناگهانی باعث می‌شود قند به اندازه چشم‌گیری افت ‌کند. دکتر مظهری درباره میزان مجاز مصرف این نوشیدنی‌ها می‌گوید: «مصرف نوشیدنی‌های انرژی‌زا به صورت خیلی کم و تفننی بد نیست چون سیستم دفاعی ما با این که با تمام تشکیلاتش 4کیلو و 500گرم است، بدن را از میلیاردها عوامل مهاجم عبور می‌دهد. همواره عوامل بیماری‌زا به عنوان میکروارگانیسم‌های زنده وارد بدن ما می‌شوند و در ایست‌وبازرسی‌های بدن به حرکت درمی‌آیند اما بدن آن را با مکانیسم‌های خاص خودش خنثی می‌کند.»

سیستم کنترل انرژی بدن با انرژی‌زا به هم می‌ریزد

نوشیدنی‌های انرژی‌زا بین نوجوان‌ها یک محصول جذاب و پرطرفدار است. همه این نوشیدنی‌ها برچسب حقایق تغذیه‌ای ندارند، بعضی از آن‌ها در هر قوطی بیش از 200کالری انرژی دارند و مقدار کافئین‌شان بیشتر از چای و قهوه است  و مصرف مکرر آن وابسته‌کننده است. بهتر است بدانید مصرف انرژی‌زا برای کسانی که مشکلات قلبی دارند، کودکان و نوجوانان، خانم‌های باردار، افراد سالمند، دیابتی‌ها و افراد با فشار خون بالا اصلا توصیه نمی‌شود. دکتر مظهری درباره مواد سازنده این نوشیدنی‌ها و تاثیر آن روی بدن می‌گوید: «انرژی‌زا ماده مصنوعی ا‌ست، قندش خیلی بالاست یا جایگزین‌های قند مثل آسپارتام و سایر ترکیباتی دارد که از نظر ظاهری انرژی ندارد اما می‌تواند سیستم کنترل انرژی بدن را به هم بریزد و اگر در مصرف آن زیاده‌روی شود -البته ما زیاده‌روی‌های مختلفی را در قالب غذاها، بستنی‌ها و مرباهای رژیمی مشاهده می‌کنیم- ممکن است اثرات آسپارتام به صورت علایم بالینی هم ظاهر شوند. از سوی دانشمندان تغذیه دنیا توصیه می‌شود نوشیدن آب و تامین آب‌های از دست رفته از طریق ادرار، مدفوع و تعریق با آب خالص چشمه‌ساران صورت بگیرد. آن‌ها حتی آب‌های معدنی را به خاطر وجود برخی مونومرهای سرطان‌زا زیر سوال بردند. خلاصه این که هر چیزی که تغییراتی در ریتم هماهنگ بدن ایجاد یا در جهت افزایش و کاهش فشار خون عمل کند طبیعتا روی کلیه، چشم، اعصاب، قلب و رگ‌ها تاثیرگذار است و توصیه نمی‌شود.»

تعادل، تنوع و تناسب انسان خردمند را به امروز رسانده است

یکی دیگر از اسپانسرهای مسابقات المپیکی در تلویزیون یک برند تولیدکننده محصولات غذایی آماده و نیمه‎آماده مانند سالاد الویه است. مظهری در این‌باره و این که چطور می‌توانیم بدن را از انرژی‌زا و غذاهای آماده دور نگه داریم، می‌گوید :«غذاهای حاضری مثل سالاد الویه که گاه‌گداری در منزل تهیه می‌شود و به جای مایونز در آن از روغن زیتون طبیعی استفاده شود نه تنها مضر نیست که مفید هم است. سه اصل طلایی برای حفظ سلامت و بالندگی و تولید انرژی بدن است  که هر فرد باید متناسب با سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی خودش مواد غذایی را میل و تعادل را رعایت کند. ما از گروه‌های مختلف غذایی مانند نان و غلات، گوشت سفید و قرمز، لبنیات و... استفاده می‌کنیم. اگر تعادلی بین مصرف این‌ها باشد که بتواند 70ریزودرشت‌مغذی‌هایی که میلیاردها سلول بدن نیاز دارد در حد نیاز تامین کند، خوب است. هیچ گروه غذایی به تنهایی نمی‌تواند همه مواد موردنیاز بدن را داشته باشد و تنوع در تغذیه سومین توصیه طلایی استفاده از نعمت‌های الهی است. هرچه ما نیاز بدن‌مان را در اقلیمی که زندگی می‌کنیم از داروخانه طبیعت که به صورت سبزیجات، دانه‌ها، میوه‌ها و ... عرضه شده است، تامین کنیم بهتر و بیشتر آن حد تعادل را حفظ می‌کنیم. این توازنِ سیستم ایمنی همه عوامل بیماری‌زا را منکوب می‌کند یا به آن‌ها اجازه می‌دهد به صورت اجاره‌نشین در قسمتی از روده باریک یا بزرگ، میکروبیوم بدن را تشکیل دهند و ضمن این که خودشان در آن‌جا زندگی می‌کنند به تولید ویتامین‌‌های گروه دی یا تخمیر قندهای غیرقابل هضم بپردازند و به تقویت مخاط روده کمک کنند. مسئله‌ای که انسان خردمند توانسته‌است از بین انسان‌های اولیه متعددی دوام پیدا کند و ادامه دهد رعایت این سه اصل تعادل و تنوع و تناسب است.»

از ممنوعیت تا اجرای هیجانی مجری‌ها

هرچند یک قانون مصوب برای ممنوعیت تبلیغات کالاهای آسیب‌رسان به سلامت مردم در تمام رسانه‌ها اعم از تلویزیون وجود دارد، اما این روزها وسط پخش مسابقات ورزشی المپیک، شاهد پخش تبلیغ یک نوع نوشابه انرژی‌زا هستیم. چرا پخش چنین آگهی‌هایی ممنوع است؟

ممنوعیت طبق بند ج ماده ۷ قانون احکام دائمی

طبق بند ج ماده ۷ قانون احکام دائمی برنامه های توسعه کشور، هرگونه تبلیغات خدمات و کالاهای آسیب‌رسان به سلامت موضوع ماده(48) قانون الحاق موادی به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت بر اساس تشخیص و اعلام وزارت بهداشت،‌ درمان و آموزش پزشکی و سازمان ملی استاندارد ایران از سوی همه رسانه‌ها ممنوع است. از سویی مطابق فهرست اعلامی وزارت بهداشت در ابتدای هر سال برای ممنوعیت‌های تبلیغاتی، «انواع نوشابه گازدار طعم‌دار رنگی، طعم‌دار بی‌رنگ، میوه‌ای و کولا با یا بدون قند شیرین‌کننده جایگزین( زیرو، لایت، کم کالری)» همچنین انواع نوشابه‌های انرژی‌زا در فهرست ممنوعیت‌ها قرار دارند و تبلیغ آن‌ها در هر رسانه‌ای از جمله صداوسیما ممنوع است.

تبلیغ اقلام آسیب‌رسان وسط فرهنگ‌سازی برای ورزش

با این حال و در شرایطی که یکی از اهداف پخش مسابقات زنده المپیک می‌تواند فرهنگ‌سازی برای ترغیب مردم به ورزش و توجه بیشتر به سلامت جسمی شان‌باشد، پخش گسترده این تبلیغ عجیب به نظر می‌رسد.

اجرای هیجانی مجری‌ها برای این تبلیغ

آن چیزی که این تبلیغ را آسیب‌زاتر می‌کند و ممکن است باعث ترغیب افراد به‌خصوص کودکان و نوجوانان به مصرف آن شود، اجرای با هیجان مجری‌ها برای معرفی این محصول است. در بخشی از این تبلیغ ادعا می‌شود که این نوشیدنی انرژی‌زا با شعار «ستاره‌ها تغییر می‌دهند...» در کنار ستاره‌های ورزشی کشور عزیزمان حضور خواهد داشت و با تمام توان از ورزشکاران ایرانی حمایت خواهد کرد و امیدوار است با نقش مهمی که در حمایت، تقویت انگیزه و انرژی ورزشکاران ایفا می‌کند شاهد موفقیت و درخشش کاروان المپیک ایران در پاریس باشیم.

شکل‌دهی اشتباه عادات تغذیه‌ای کودکان و نوجوانان

بررسی‌ها مشخص کرده است سنین کودکی و نوجوانی نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی عادات تغذیه‌ای افراد دارد. وقتی کودکان از همان سنین پایین عادت به خوردن خوراکی‌های ناسالمی چون نوشابه انرژی‌زا، چیپس و پفک یا فست فودها پیدا می‌کنند، تغییر دادن این عادات در سنین بالاتر بسیار دشوار خواهد بود.

متولیان تبلیغات سکوت نکنند

اگرچه تبلیغ نوشابه انرژی‌زا از تلویزیون علاوه بر این که دور زدن مسلم قانون در غفلت و سکوت شورای نظارت، وزارت بهداشت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی تبلیغات کشور محسوب می‌شود، با توجه به عوارض خطرناک و جبران‌ناپذیر مصرف این نوشابه‌ها به ویژه برای جوانان و نوجوانان، یک اقدام ضد ملی و ضد سلامت جامعه از سوی صداوسیما تلقی می‌شود.