خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ صادق وفایی: کشتی معروف تایتانیک که پس از ساخت به غرق‌نشدنی‌بودن معروف شد، سال ۱۹۱۲ غرق و لاشه‌اش سال ۱۹۸۵ در عمق ۴ کیلومتری اقیانوس اطلس پیدا شد. این‌کشتی از زمان غرق‌شدن تا زمان پیداشدن محل غرق‌شدن و لاشه‌اش و همچنین پس از پیداشدن، تبدیل به پدیده‌ای شد که کتاب‌ها و آثار مختلف سینمایی درباره‌اش تولید شود. معروف‌ترین این‌آثار هم فیلم سینمایی «تایتانیک» به کارگردانی جیمز کامرون است که علاقه‌ زیادی به این‌کشتی داشته و به‌جز فیلم سینمایی، مستندی هم درباره آن ساخته است.

تایتانیک حواشی و موضوعات مرتبط فرهنگی و غیرفرهنگی زیادی دارد. به گفته رابرت بالارد اقیانوس‌شناسی که لاشه تایتانیک را پیدا کرد، کشف این‌کشتی حاصل تحقیقات محرمانه نیروی دریایی ایالات متحده در مورد دو زیردریایی هسته‌ای غرق‌شده بود. از طرف دیگر، کلیدواژه‌های رسانه و خبررسانی در روزگاری که غول‌ها و کمپانی‌های خبری در حال رشد و بزرگ‌ترشدن بودند، درباره تایتانیک اهمیت پیدا می‌کند. بازماندگان تایتانیک، ۴ روز پس از غرق‌شدن کشتی، وارد نیویورک شدند. پس از پخش اولین خبر، هزاران نفر در خیابان‌های نیویورک تجمع کردند تا بولتن‌های نصب‌شده به ساختمان مرکزی روزنامه نیویورک‌تایمز را بخوانند. در فاصله غرق‌شدن کشتی تا روزی که بازماندگان وارد نیویورک شدند، شرکت وایت استار لاین چندمرتبه به دوستان و خانواده‌های مسافران کشتی اعلام کرد حادثه کشتی، تلفات جانی نداشته است. اما کارکنان شرکت مورد اشاره، خودشان پیام یا اطلاعات موثقی دریافت نکرده بودند و تصور این‌که تایتانیک غرق‌نشدنی است، همچنان وجود داشت.

یکی از کتاب‌های متعددی که درباره تایتانیک منتشر شد، «تایتانیک» ویراسته دانیل گیتون بلترون بود که سال ۲۰۱۵ توسط انتشارات بهشت سبز (Greenhaven press) و ترجمه فارسی‌اش هم اسفند ۱۴۰۲ توسط انتشارات ققنوس به بازار نشر عرضه شد. این‌کتاب مجموعه‌مقاله‌ای درباره کشتی مورد نظر و مطالب مندرج در آن، مسائلی را در حوزه فرهنگ، حقوق، اقتصاد و موضوعات جامعه‌شناسی بررسی می‌کنند. یکی از موضوعاتی که در این‌کتاب مطرح شده، تاثیر غرق تایتانیک در فرهنگ عامه است. موضوع دیگر این‌که زمانی‌که تایتانیک لقب غرق‌نشدنی گرفت، برخی آن را دلیلی بر برتری انسان و برخی دیگر جدال مستقیم با خدا دانستند. زمانی هم که غرق شد، عده‌ای این‌اتفاق را ناشی از قهر خداوند دانستند.

یکی از مقالات کتاب پیش‌رو، مقاله «بزرگ‌ترین کشتی بخار جهان چگونه غرق شد» از ساینتیفیک آمریکن است که در آن، از بی‌توجهی جنایتکارانه‌ای صحبت می‌کند که باعث غرق‌شدن و مرگ تعداد زیادی از مسافران تایتانیک شد. چون این‌کشتی به‌واسطه غروری که سازندگانش درباره غرق‌نشدنش داشتند، اقدام به حمل قایق‌های نجات در حد کمتر از نیاز خود کرده بود و در مجموع ۲۰ قایق داشت که حداکثر گنجایش‌شان هزار نفر بود. در حالی‌که تعداد کل مسافران کشتی ۲۳۴۰ نفر بود. مطلب دیگری که در کتاب «تایتانیک» چاپ شده،

مقاله «انعکاس فرهنگی دیرپای فاجعه تایتانیک» نوشته جیل ای گرگ است که ضمن طرح مساله تاثیر غرق تایتانیک در فرهنگ عامه مردم غرب، به این‌نکته اشاره دارد که فاجعه غرق تایتانیک، باعث تغییراتی در قوانین دریایی و رایج‌شدن تلگراف بی‌سیم برای ایمنی نیروی دریایی شد.

اما غرق‌شدن تایتانیک، پاشنه‌های آشیل و نقاط ضعف فرهنگی سرمایه‌داری غربی را نیز آشکار کرد. نکته مهم درباره این‌پدیده فرهنگی اجتماعی و حتی اقتصادی این است که علاوه بر همه ضرر و زیان‌های روحی و روانی و اقتصادی به‌جاگذاشته از زمان غرق‌شدن تایتانیک تا امروز، این‌تاثیرات منفی هنوز هم ادامه دارند. یعنی نگاه از بالا به پایین فرهنگ سرمایه‌داری غربی که زمان غرق‌شدن تایتانیک وجود داشته، هنوز هم وجود دارد و قربانی می‌گیرد. تلاش برای کسب درآمد و پول‌درآوردن از تایتانیک و دیگر محصولات و پدیده‌های مشابهش هم که در گذشته، وجود داشته، هنوز هم وجود دارد.

* نگاه از بالا به پایین به کسانی که بزرگ‌ترین منبع درآمد بودند

دانیل گیتون بلترون ویراستار این‌مجموعه‌مقاله می‌گوید در آن‌برهه که تایتانیک غرق شد یعنی اوایل قرن بیستم، مهاجران فقیری که اروپا را در جستجوی زندگی مرفه‌تر در ایالات متحده ترک می‌کردند، منبع درآمدی برای کشتی‌های اقیانوس‌پیما محسوب می‌شدند. اما امروز و دیروز تفاوت چندانی ندارند. چون همانند تایتانیک، بیشتر مسافرانی که این‌روزها سوار ایرباس A380 می‌شوند، هرگز قسمت‌های درجه یک را نمی‌بینند. در تایتانیک هم، درها و دریچه‌هایی که قسمت‌های درجه سه کشتی را از عرشه بالایی (قسمت مسافران ثروتمند و درجه یک) جدا می‌کردند، پس از وقوع سانحه و برخورد با کوه یخ، قفل شدند تا از هجوم مسافران قسمت درجه سه به عرشه جلوگیری شود.

این‌مساله در مقاله «اولویت‌بندی تخلیه مسافران از تایتانیک نشان‌دهنده اختلاف طبقاتی شدید در آن زمان بود» نوشته فرانک ویلان هم خودنمایی می‌کند. نویسنده این‌مقاله می‌گوید گرچه بخش عمده درآمد کشتی‌های اقیانوس‌پیما مثل تایتانیک از مسافران قسمت درجه سه تامین می‌شد، سازندگان و مسافران سرمایه‌دار کشتی، آن‌ها را به چشم جماعتی یاغی می‌دیدند. به دلیل این‌نگرش تعصب‌آمیز بود که مسافران کابین‌های ارزان‌قیمت کشتی از قسمت‌های درجه یک کشتی جدا شده بودند.

در قبرستان فرویو لاون در هالیفاکس (کانادا)، بیش از ۱۲۰ نفر از مسافران و خدمه تایتانیک دفن شده‌اند که هویت ۴۰ نفرشان هنوز مشخص نیست. نوه ویولن‌زن تایتانیک با اشاره به این‌مساله می‌گوید نظام طبقاتی در مرگ افراد نیز مانند زندگی‌شان بی‌رحمانه عمل می‌کند. چون پس از سانحه، هیچ‌نامه‌ای مبنی بر اظهار تاسف یا همدردی، برای خانواده‌های کشته‌شدگان ارسال نشد و هیچ‌ملاقات شخصی‌ای با خانواده‌های داغدار صورت نگرفت
در فرازی از مقاله «انعکاس فرهنگی دیرپای فاجعه تایتانیک» نوشته جیل ای گرگ هم به مقایسه تعداد نجات‌یافتگان قسمت درجه یک کشتی و نجات‌یافتگان کابین‌های درجه سه دارد و می‌گوید پس از این‌مقایسه، فریاد اعتراض علیه طبقه برخوردار از امتیاز بلند شد.

کریستوفر وارد، فردی است که پدربزرگش یکی از نوازندگان گروه موسیقی کشتی تایتانیک بوده است. علاقه‌مندان به تایتانیک و تاریخ آن، احتمالا به‌واسطه تماشای فیلم سینمایی «تایتانیک» (۱۹۹۵) داستان گروه موسیقی این‌کشتی را می‌دانند که تا لحظاتی پیش از غرق‌شدن به نواختن ادامه دادند و تلاش کردند به مسافران وحشت‌زده روحیه بدهند. نوه یکی از اعضای آن‌گروه موسیقی یعنی کریستوفر وارد در مقاله «پدربزرگ من،‌ ویولونیست تایتانیک» به نگاه از بالا به پایین سرمایه‌داران و شرکت سازنده تایتانیک اشاره کرده و می‌گوید شرکت وایت استار لاین یعنی مالک تایتانیک پس از سانحه غرق کشتی، به‌جای همدردی و حمایت، قبض اونیوفرم نوازنده مرحوم را برای پدر پدربرزگش ارسال و پیشنهاد کرده جسد را در ازای پرداخت مبلغی به بریتانیا بازگردانند. وقتی هم خانواده‌اش درباره جزییات انتقال جسد سوال پرسیده‌اند، چنین‌پاسخ گرفته‌اند که نرخ محموله‌های عادی در مورد جسد محاسبه خواهد شد.

در قبرستان فرویو لاون در هالیفاکس (کانادا)، بیش از ۱۲۰ نفر از مسافران و خدمه تایتانیک دفن شده‌اند که هویت ۴۰ نفرشان هنوز مشخص نیست. نوه ویولن‌زن تایتانیک با اشاره به این‌مساله می‌گوید نظام طبقاتی در مرگ افراد نیز مانند زندگی‌شان بی‌رحمانه عمل می‌کند. چون پس از سانحه، هیچ‌نامه‌ای مبنی بر اظهار تاسف یا همدردی، برای خانواده‌های کشته‌شدگان ارسال نشد و هیچ‌ملاقات شخصی‌ای با خانواده‌های داغدار صورت نگرفت. همچنین هیچ آگهی عذرخواهانه‌ای توسط شرکت وایت استار لاین منتشر نشد. در مجموع با گذشت تقریبا یک قرن از فاجعه تایتانیک، هیچ‌کس بابت این‌فاجعه عذرخواهی نکرده است.

پس از ماجرای غرق‌شدن تایتانیک، روایت‌های رسمی می‌گفتند قانون «اول زنان و کودکان»‌ هنگام تخلیه کشتی و پرشدن قایق‌های نجات رعایت شده است. اما مشخص شد این‌ادعا چندان صحت ندارد. نویسنده مقاله «پدربزرگ من،‌ ویولونیست تایتانیک» هم بر دروغ‌بودن آن‌ادعا صحه می‌گذارد و می‌گوید با وجود قانون معروف «اول زنان و کودکان» بیش از یک‌سوم کودکان تایتانیک جانشان را از دست دادند. با این‌حال، همه کودکانی که مسافر قسمت درجه یک و دو بودند نجات یافتند. نکته دیگری که نویسنده این‌مقاله به‌عنوان تیر خلاص بیان می‌کند، این است که شرافت و نجابت در میان مسافران طبقه متوسط به‌مراتب بیش از همسفران درجه یک‌شان بود.

کمیته بازرگانی سنای آمریکا هم در تحقیقات خود که پس از غرق تایتانیک انجام شدند، اعلام کرد هنگام سانحه، هیچ‌قانونی برای تعداد مسافرانی که باید در هر قایق نجات حمل شوند وجود نداشت و قایق‌ها یک‌اندازه مسافر سوار نکردند. همچنین، عدم استفاده از همه ظرفیت قایق‌های نجات، بی‌تردید منجر به قربانی‌شدن بی‌جهت چندصدنفری شد که می‌توانستند نجات پیدا کنند.

بخشی از فضای داخلی مجلل تایتانیک

* سهل‌انگاری باعث غرق تایتانیک شد؛ از آموزش ناکافی تا کیفیت نامناسب پرچ‌های بدنه

درباره مقولات مهندسی و فنی غرق‌شدن تایتانیک، ۲ مورد کلی وجود دارد؛ یکی این‌که هرچه‌قدر هم که پس از تایتانیک، علم پیشرفت کرد باز هم سانحه پیش آمد و انسان نتوانست به‌طور کلی جلوی سوانح طبیعی و غرق‌شدن کشتی‌ها را بگیرد. چون کشتی تفریحی، پیشرفته و بزرگ کاستا کونکوردیا هم ژانویه سال ۲۰۱۲ در ایتالیا غرق شد و تعدادی انسان در این‌سانحه کشته شدند. نکته دوم این است که سهل‌انگاری در ساخت و تولید باعث غرق‌شدن تایتانیک شد.

وایت استار لاین به‌دلیل ساخت همزمان ۳ کشتی بزرگ جهان یعنی المپیک، تایتانیک و بریتانیک تحت فشار قرار داشته و به‌کارگیری آهنگران کم‌سن‌وسال و بی‌تجربه و همچنین استفاده از پرچ‌های بی‌کیفیت و بلندپروازی غرورآمیز موجب شده‌اند کشتی بزرگ در برخورد با کوه یخ، مقاومت کافی را نداشته باشددرباره نکته اول، مقاله‌ای در کتاب «تایتانیک» وجود دارد که به‌قلم ادوارد تنر نوشته شده و چنین‌عنوانی دارد: «طراحان کشتی از فاجعه تایتانیک درس عبرت نگرفتند». جان کلام نویسنده این‌مقاله این است که غرق‌شدن کشتی کاستا کونکوردیا نشان داد بشر هرچقدر هم پیشرفت کند، باز هم فاجعه را در کمین خود دارد. تنر این‌سوال را مطرح می‌کند که چرا پس از یک‌قرن پیشرفت در مهندسی نیروی دریایی هنوز قادر به جلوگیری از غرق‌شدن‌های مرگبار نیستیم؟ پاسخ نهایی‌اش هم این است که حتی وقتی مهندسان آن‌قدر موفق باشند که واقعا بتوانند محیط را متحول کنند، باز هم ممکن است فاجعه رخ دهد.

اما مقاله دیگری هم در کتاب «تایتانیک» وجود دارد که درباره نکته دوم یعنی سهل‌انگاری در ساخت کشتی است. این‌مقاله با عنوان «سهل‌انگاری عامل فاجعه تایتانیک بود» اثر کمیته بازرگانی سنای آمریکا و در آن اعلام می‌شود در جلسات دادرسی کمیته فرعی ویژه سنا برای بررسی غرق‌شدن تایتانیک، به مسائلی چون ناکافی‌بودن آموزش کارکنان و عدم آزمایش تایتانیک پیش از اولین سفر، نادیده‌گرفتن هشدارهای مربوط به یخ، استفاده نادرست از قایق‌های نجات که تعدادشان محدود بود، سرعت بالای کشتی در زمان حادثه و ناکارآمدی دیواره‌های محفظه‌های ضدآب اشاره شده است.

تحقیقات درباره تایتانیک به این‌نتیجه منتهی شدند که محفظه‌های کشتی که تصور می‌شد ضد آب‌اند، واقعا ضدآب نبوده‌اند. نکات تکمیلی این‌بحث را می‌توان در مقاله «تایتانیک به‌دلیل پرچ‌های خراب و بی‌کیفیت غرق شد» نوشته ویلیام جی. برود دید که می‌گوید محققان با بررسی پرونده‌ها متوجه شدند پرچ‌های بی‌کیفیت و فشار کاری‌ای که شرکت سازنده، با آن مواجه بوده دلایل اصلی غرق ‌شدن تایتانیک هستند.

ویلیام جی. برود می‌گوید اگرچه کشتی تایتانیک از همه تجملات قابل تصور برخوردار بوده، اما سازندگانش به‌دلیل کمبود پرچ، از پرچ‌های بی‌کیفیت استفاده کرده‌اند. به گفته پژوهشگران، شرکت وایت استار لاین به‌دلیل ساخت همزمان ۳ کشتی بزرگ جهان یعنی المپیک، تایتانیک و بریتانیک تحت فشار قرار داشته و به‌کارگیری آهنگران کم‌سن‌وسال و بی‌تجربه و همچنین استفاده از پرچ‌های بی‌کیفیت و بلندپروازی غرورآمیز موجب شده‌اند کشتی بزرگ در برخورد با کوه یخ، مقاومت کافی را نداشته باشد.

نکته دیگری که در مقاله برود مطرح می‌شود، این است که شرکت سازنده تایتانیک، هنگام خرید آهن برای پرچ‌های کشتی، آهن شماره ۳ را که بهترین نوع آن شناخته می‌شد سفارش داد نه آهن شماره ۴ را که «بهترینِ بهترین» بود. ناگفته نماند که کشتی‌سازان آن‌مقطع، معمولا از آهن شماره ۴ برای ساخت لنگرها، زنجیرها و پرچ‌ها استفاده می‌کردند.

لاشه قسمت جلویی تایتانیک در اعماق اقیانوس اطلس

* چالش‌های پول‌درآوردن از تایتانیک

اشیای درون تایتانیک در قالب سفرهای مختلف به زیر آب، به‌طور غیرقانونی تاراج شدند. طی دهه‌های مختلف هم درگیری‌های حقوقی مختلفی درباره مالکیت کشتی و اشیای مرتبط به آن جریان داشته است. در بحبوهه نگرانی فزاینده از وخامت اوضاع لاشه تایتانیک به‌خاطر بازدیدهای توریستی و برخورد زیردریایی‌های اکتشافی به ساختمان آن، سازمان ملل برای محافظت از این‌کشتی غرق‌شده پیش‌قدم شد.

به این‌ترتیب تایتانیک تحت پوشش کنوانسیون ۲۰۰۱ یونسکو در مورد محافظت از میراث فرهنگی زیر آب قرار گرفت. اما جالب است که نه آمریکا و نه کانادا بین ۴۱ کشور امضاکننده کنوانسیون مورد اشاره نیستند و مجوز تعدادی از سفرهای توریستی و اکتشافی به محل لاشه کشتی را این‌دو کشور صادر می‌کنند. در همین‌زمینه پل لی نویسنده مقاله «تایتانیک باید دست‌نخورده باقی بماند» می‌گوید با علاقه‌مندان تایتانیک مثل سگ‌های گرسنه رفتار می‌شود و یک ارباب از خود راضی [شرکت آر ام اس تی] پس‌مانده‌هایی از آن را جلو حیوانات خانگی درنده‌اش می‌اندازد.