خبرگزاری مهر_ گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: شاهنامه کتاب عظیمی است، و این عظمت گاهی باعث می‌شود خود را از داستان‌های شیرین و ابیات بلندش محروم کنیم. از طرف دیگر به هم پیوستگی و ادامه دار و طولانی بودن داستان‌ها گاهی باعث می‌شود رشته ماجرا از دست خواننده در برود و شخصیت‌ها را در پیچ و خم حوادث و ماجراها گم کند، و یا به خاطر کهن بودن و ملموس نبودن فضاها و تصاویر و جغرافیای رخ دادن حوادث درک فضای داستان برای مخاطب سخت شود. خوشبختانه کتاب‌ها و محصولات فرهنگی در دسترس هست که حتی اگر کسی استاد یا راهنمایی برای خواندن شاهنامه در دسترس ندارد، می‌تواند با استفاده از آنها از این شهد شکرین کام خود را شیرین کند.

از چشم سیمرغ، منظره حماسه از فراز

کتاب از چشم سیمرغ -نوشته محمدابراهیم محجوب- چکیده رویدادهای شاهنامه است، به شیوه‌ای گرافیکی و بسیار خلاصه اما دقیق. این کتاب با قطع افقی و حجم کوچک، تایم لاینی است از روزگار شهریاران و پهلوانان شاهنامه، از قسمت اساطیری و شاهان پیشدادی تا بخش تاریخی و پایان شاهنامه و مرگ یزدگرد و حمله اعراب. به نوشته مؤلف «درباره شاهنامه بسی گفته‌اند و نوشته‌اند ولی بیشتر آنها یا شاخه‌ای ویژه از این درخت تناور را کاویده‌اند، یا در ستایش بلندا و خنکا و بار و بر آن سخن آورده‌اند. گرچه پیمایش کران تا کران این سایه سار کاری است بس سترگ، کوشیده‌ام از چشم سیمرغی به آن بنگرم که با پرواز بر فراز آن می‌کوشد گسترۀ آن را یک جا در دیدرس بیاورد. در سی پرده این دفتر با کمک خطوط و نشانه‌های ساده به بازگویی چکیده‌ای از رخدادهای شاهنامه پرداخته‌ام، و در صفحۀ پایانی آن نیز شبکه چهره‌های اصلی شاهنامه و پیوند میان ایشان را یک پارچه رسم کرده‌ام. امید من در واگویی شاهنامه بدین روال این بوده که خواننده نخست بتواند پیوند میان رویدادها و چهره‌ها را یک جا ببیند؛ دوم بتواند در زمانی اندک برداشتی کلی از آن داشته باشد، تا شاید انگیزه‌ای بیابد برای خواندن اصل شاهنامه؛ و کسانی هم که با شاهنامه آشنا هستند بتوانند با کمک این دفتر چکیده این شاهکار بی همتا را همچون نقش‌های پیش رو داشته باشند.» محمد ابراهیم محجوب تحصیلات مهندسی دارد و مترجم دقیق و پرکاری است، و حاصل ترکیب نگاه دقیق و اندازه گیر او با مهر به میهن اثری بسیار کاربردی و مفید برای علاقمندان ایران و به ویژه فردوسی و شاهنامه است. این کتاب توسط انتشارات لوح فکر چاپ و چند بار تجدید چاپ شده است.

نقشه تطبیقی شاهنامه، جغرافیای کهن در یک قاب

این نقشه محصول مؤسسه کارتوگرافی و نقشه کشی سحاب است، که ناگفته گویای قدمت و دقت در بخش نقشه و نقشه برداری است. ویژگی آن این است که شهرها و کوه‌ها و مناطق و کشورهایی که در شاهنامه از آنها نام برده شده را به آسانی در معرض دید خواننده قرار می‌دهد تا بدانیم مثلاً جنگ کنابد و زیبد و گور پیران کجاست، یا مسیر سفر کیخسرو از توران به ایران و فریدون از ایران به کاخ ضحاک کجای جهان امروز ماست. هرچند همه مؤلفه‌های جغرافیای اساطیری مانند البرز کوه یا مازندران را نمی‌توان با مناطق همنام امروز تطبیق داد، ولی این نقشه برای درک جغرافیای دوره پهلوانی و تاریخی بسیار مؤثر و گویاست. قبلاً دفترچه‌ای همراه آن بود که فهرت مناطق و نام‌ها در آن بود، که امروز این دفترچه به صورت یک فایل پی دی اف در دسترس است. این نقشه بر اساس پژوهش حسین شهیدی مازندرانی (بیژن) رسم شده و طبق گفته آقای محمدرضا سحاب «نقشه جغرافیایی شاهنامه فردوسی از انتشارات مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب به نشانی www.sahabmap.com است. این نقشه‌ای است که در آن جای‌های جغرافیایی و برخی از مکان‌ها که از آنها در شاهنامه فردوسی سخن به میان آمده، نشان داده شده است تا دوست‌داران شاهنامه و دیگر پژوهندگان در این زمینه، هنگام خواندن این نامه جاودان فرهنگ ایرانی بی‌آنکه به کتاب‌های گوناگون مراجعه کنند، با نگریستن به نقشه ، به‌آسانی حدود و جایگاه نام جغرافیایی یادشده در شاهنامه را پیدا کرده و بدون از دست دادن زمان بیشتر، بتوانند از شاهنامه بیش از پیش سود برگیرند.»

زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، فردوسی و هفت شخصیت شاهنامه

این کتاب که شاهکار مرحوم اسلامی ندوشن و منتشر شده در سال ۱۳۴۸، از دو بخش تشکیل شده است، در بخش نخست به شخصیت فردوسی، افکار و اندیشه‌های او، جایگاه افسانه در شاهنامه و دلایل عدم قبولی آن توسط سلطان محمود غزنوی؛ و در بخش دوم به بررسی هفت شخصیت مهم در شاهنامه از بخشهای اساطیری و پهلوانی و تاریخی می‌پردازد. این شخصیت‌ها عبارتند از: فریدون به عنوان یک پادشاه خوب، ضحاک به عنوان یک پادشاه بد، سیاوش به عنوان یک شاهزاده خوب، فرود به عنوان یک شاهزاده ناکام، پیران به عنوان یک سردار تورانی، رستم به عنوان قهرمان و پهلوان ایرانی در شاهنامه و بهرام چوبین به عنوان یک پهلوان خوب ایرانی در دوره تاریخی. خواندن این کتاب قبل یا بعد خواندن شاهنامه بسیار روشنگر و تأثیر گذار خواهد بود.

حماسه سرایی در ایران، سیری در حماسه‌ها

کتاب حماسه سرایی در ایران در واقع رساله دکتری استاد ذبیح‌الله صفا است و برای کسانی که علاقمند به گونه حماسه در ادبیات هستند کتاب مفیدی است، او در این کتاب به تعریف حماسه پرداخته و بعد انواع حماسه را ذکر می‌کند: حماسه نوعی از اشعار وصفی است که مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و افتخارات فردی یا قومی باشد به نحوی که شامل مظاهر مختلف زندگی آن‌ها شود. در آثار حماسی اعمال پهلوانی به شکل داستانی روایت می‌شود. این کتاب به حماسه‌های ایرانی از قدیمی‌ترین متون تا آثار قرن چهاردهم هجری می‌پردازد و این نوع ادبی را به شکل کامل بررسی می‌کند.

فرهنگ جغرافیایی تاریخی شاهنامه، راهنمایی برای دوباره یافتن

کتاب فرهنگ جغرافیایی تاریخی شاهنامه حاصل پژوهش و نوشته مهدی سیدی فرخد است و در آن تنها به بیان اسامی پرداخته نشده، بلکه «تمامی شاهنامه، از آغاز پادشاهی کیومرث پیشدادی تا پایان پادشاهی یزدگرد سوم ساسانی، به‌دقت بررسی و همه‌ی اعلام جغرافیایی مندرج در این اثر سترگ استخراج و شناسایی و با شرح و توضیح کامل معرفی شده است. اما محدوده‌ی زمانی این پژوهش به عهد تصنیف شاهنامه ختم نمی‌شود، زیرا دگرگونی‌ها و تغییراتی هم که تا به امروز در نام و عنوان مواضع جغرافیایی رخ داده در آن لحاظ شده است، به‌گونه‌ای که اگر از کوه و چشمه و دریا و شهری از زمان پیشدادیان و ضحّاک نام برده شده، اوضاع آن‌ها تا زمان حاضر با استناد به منابع بعد از ساسانیان و نیز بر اساس پژوهش‌های میدانی خودمان معلوم و معرفی شده است.

از این رو، علاوه بر شاهنامه و منابع جغرافیایی و تاریخی مربوط به آن، کتب دینی و عرفانی و سایر اسناد مکتوب نیز از نظر دور نمانده‌اند. در نهایت، پیمایش و کاوش میدانی در ایران و ممالکت همجوار (عرصه‌ی جغرافیایی شاهنامه) مکمل پژوهش کتابخانه‌ای بوده است. نقشه‌ی جامعی هم که به کتاب ضمیمه شده است خوانندگان را در شناسایی مواضع جغرافیایی شاهنامه یاری می‌دهد.» این کتاب توسط نشر نی چاپ و عرضه شده است.