پدرخوانده ساخته فرانسیس فورد کاپولا، کشتن مرغ مقلد به کارگردانی رابرت مالیگن، جایی برای پیرمردها نیست ساخته برادران کوئن، دیوانه از قفس پرید به کارگردانی میلوش فورمن، درخشش ساخته استنلی کوبریک، ارباب حلقه‌ها به کارگردانی پیتر جکسون، بر باد رفته ساخته ویکتور فلمینگ و... تنها بخشی از فیلم‌های مهم تاریخ سینمای جهان هستند که با بهره‌گیری از شیوه اقتباس ساخته شده‌اند.

اقتباس می‌تواند از منابع گوناگون و متعددی مانند رمان، فیلم، نمایش و... صورت پذیرد. در این میان، کتاب‌های داستان و رمان، یکی از محبوب‌ترین منابع اقتباس در سینما محسوب می‌شوند. بسیاری از کارشناسان و سینماپژوهان بر این باورند که سینما برای تداوم حیات خود به اقتباس نیاز مبرم دارد. به‌رغم تثبیت و رواج فرهنگ اقتباس در سینمای غرب و هالیوود، اقتباس در سینمای ایران همچنان مهجور و مغفول باقی مانده و جز شمار معدودی از سینماگران که برای ساخت آثار خود از اقتباس بهره جسته‌اند، غالب تولیدکنندگان آثار سینمایی نسبت به آن بی‌اهتمام بوده‌اند. چه بسا عملکرد مدیران و سیاستگذاران سینمایی نیز متغیری مهم در راستای عدم گسترش فرهنگ اقتباس در سینمای ایران به شمار آید. چه اینکه اگر برگزارکنندگان جشنواره فیلم فجر به عنوان مهم‌ترین آوردگاه سینمایی کشور، از همان دوره‌های آغازین جایزه‌ای را برای برترین آثار اقتباسی سینما درنظر می‌گرفتند، شاید امروز بیش از پیش شاهد اقبال سینماگران به اقتباس و ساخت آثار اقتباسی در سینمای ایران بودیم.

فیلم سینمایی غریب به کارگردانی محمد حسین لطیفی که این روزها بر پرده نقره‌ای رنگ سینماهای کشور در حال اکران است، یکی از تازه‌ترین و البته معدود آثار سینمای ایران محسوب می‌شود که از اقتباس بهره جسته و با نگاهی آزاد به کتاب محمد؛ مسیح کردستان، نوشته نصرت‌الله محمودزاده ساخته شده است. این فیلم روایت‌گر ماجرای جنگ 22 روزه کردستان (از 4 اردیبهشت تا 26 اردیبهشت 1359) و وقوع درگیری خونین نظامی میان عناصر مسلح تجزیه‌طلب و رزمندگان مدافع انقلاب اسلامی است که برای آزادسازی سنندج از چنگال تجزیه‌طلبان، مجاهدانه به مقاومت پرداختند.  

در مجال پیش‌رو، به سراغ اکبر صحرایی نویسنده مطرح و صاحب سبک ادبیات دفاع مقدس رفتیم و با او درباره فیلم سینمایی غریب، مسئله اقتباس و اهمیت به کارگیری آن در سینما هم‌کلام شدیم. صحرایی ازجمله نویسندگان نسل اول دفاع ‌مقدس است که نوشتن را از پشتِ سنگرهای جبهه شروع کرده و متاثر از فضای جنگ تحمیلی، تصمیم گرفت ایثارها، رشادت‌های رزمندگان را قلمی کند. اوکه سابقه سه سال حضور مستمر در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل را داشته، تاکنون بیش از32 جلد کتاب در زمینه‌های گوناگون دفاع مقدس به چاپ رسانده است و برگزیده‌ جشنواره‌های بسیاری نظیر جایزه ادبی جلال آل‌‍ احمد، کتاب سال دفاع مقدس، جشن فرهنگ فارس، کتاب سال پاسداران اهل‌قلم و.... شده است.

در ادامه، مشروح گفت‌وگوی خبرنگار فرهنگی تسنیم با این نویسنده نام‌آشنا را از نظر می‌گذرانید:

اقتباس باید کار اصلی سینما باشد

اکبر صحرایی ضمن تأکید بر لزوم و اهمیت بهره‌گیری از اقتباس در آثار سینمایی عنوان کرد: اعتقاد من این است که کار اصلی سینما باید اقتباس باشد. به خصوص کاری که در حوزه انقلاب و دفاع مقدس ساخته می‌شود و می‌خواهد ماندگار باشد. معمولا فیلم‌هایی که براساس رمان‌ها شکل می‌گیرند، از فیلم‌نامه‌های پخته و منسجم‌تری برخوردار بوده و نتایج بهتری را به همراه دارند؛ چراکه پیش از ساخت، فرایند تحقیق، پژوهش، فضاسازی و‌ شخصیت‌پردازی،‌ روال طبیعی خود را طی کرده است.  

او افزود: این موضوع به‌واسطه تجربه‌هایی که در سینمای غرب و هالیوود شکل گرفته نیز به اثبات رسیده است. اینک شاهد آن هستیم که عمده کارهای فاخر و تاثیرگذار سینمایی در دنیا بر پایه اقتباس از رمان‌ها ساخته شده‌اند. یکی از بارزترین مثال‌هایی که می‌توان در این زمینه ذکر کرد، «ارباب حلقه‌ها» است که پیش از ساخت نسخه سینمایی، رمان آن نوشته شده بود و فرایند نگارش فیلم‌نامه آن حدود پنج سال زمان برد.

بسیاری از تهیه‌کنندگان، اقتباس را دردسر می‌دانند!

برنده جایزه کتاب سال دفاع مقدس عنوان کرد: متاسفانه در کشور ما به دلایل متعدد، امر اقتباس در سینما جدی گرفته نمی‌شود. مثلا ضعف سرمایه‌گذاری در سینمای ایران یکی از این دلایل است. هنگامی که کار سفارشی حرفه‌ای در سینما وجود ندارد یا اگر هم وجود دارد، دچار مشکلات متعدد دیگری است، نمی‌توان انتظار داشت که اقتباس در سینما به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد.

صحرایی ادامه داد: بسیاری از تهیه‌کنندگان سینما فکر می‌کنند حضور یک نویسنده که قرار است فیلم‌نامه از کتاب او اقتباس شود، باعث دردسر و چالش در مسیر ساخت فیلم خواهد شد؛ چراکه در طول روایت، مدام می‌خواهد اعمال نظر کند، درحالی‌که چنین نیست و مشورت مستمر تیم تولید با نویسنده‌ای که اثرش مورد اقتباس سینمایی قرار گرفته است، می‌تواند موجب غنای کار شود.

رمز موفقیت غریب، اقتباس است

برنده جایزه ادبی جلال آل احمد در بخش دیگری از سخنان خود گفت: فیلم سینمایی «غریب» که روایتی از زندگی فرمانده شهید محمد بروجردی ارائه می‌دهد، در زمره معدود آثار سینمای ایران است که از اقتباس بهره گرفته و همین باعث شده است که به اثری نسبتا موفق تبدیل شود و در جشنواره فیلم فجر نیز جوایز گوناگونی را از آن خود کند. اما همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره کردم، این اتفاق خیلی کم در سینمای ما رخ داده است.

او یادآور شد: در بسیاری از موارد شاهد آن هستیم که کار نوشتن فیلم‌نامه به کسی سپرده می‌شود که فاقد تخصص لازم برای  پیشبرد این کار است. فضاسازی و شخصیت‌پردازی مناسب، دو اصل اساسی خلق تصویر در ادبیات و سینما هستند و نویسندگی یک اثر فاخر، مستلزم کاربست صحیح این دو اصل است اما به آنها کمتر توجه می‌شود.

لزوم ترغیب تهیه‌کنندگان و کارگردانان سینما به اقتباس

نویسنده کتاب «کتیبه ژنرال» مطرح کرد: اینکه یک نویسنده خوب برای تالیف کتابی معمولی بین یک تا دو سال زمان صرف می‌کند، به این دلیل است که باید فرایند پژوهش، فضاسازی و شخصیت‌پردازی را به خوبی پیش ببرد، قصه را از تصنع دور و به واقعیت نزدیک‌تر کند. بنابراین من فکر می‌کنم که مبحث اقتباس را باید جدی‌تر گرفت و بیشتر به آن پرداخت.

صحرایی اضافه کرد: لازم است تهمیداتی اتخاذ شود تا تهیه‌کننده و کارگردان، بیش از پیش به اقتباس ترغیب شوند. چه اینکه در هالیوود که به لحاظ فیلم‌سازی از ما جلوتر است نیز به وفور رخ می‌دهد. البته اقتباس صرفا معطوف به سینما نیست، بلکه در زمینه سریال‌سازی هم باید مورد توجه قرار گیرد.

اقتباس در سینما می‌تواند باعث ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی شود

این نویسنده نام‌آشنای دفاع مقدس در بخش دیگری از اظهارات خود بیان کرد: شاید برایتان جالب باشد که نگارش رمان دو جلدی «کتیبه ژنرال»، پنج سال وقت مرا گرفت. بدون شک وقتی یک فیلم‌نامه‌نویس بخواهد بر اساس چنین کتابی یا کتاب‌های مشابه آن فیلم‌نامه‌اش را بنویسد، برون‌داد بهتری حاصل خواهد شد تا زمانی که بخواهد از ابتدا داستان و صحنه را بسازد؛ آن هم در بازه زمانی محدودی که تهیه‌کننده و کارگردان به او تحمیل خواهند کرد.

او ضمن اشاره به اینکه گسترش فرهنگ اقتباس در سینما و تلویزیون می‌تواند به ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی کمک کند، گفت: افزایش روند اقتباس در سینما و تلویزیون علاوه بر اینکه به نویسندگان و مولفین این حوزه کمک می‌کند، موجب ترویج فرهنگ کتابخوانی هم می‌شود. برای مثال، وقتی مخاطب، یک اثر فاخر هنری برآمده از اقتباس را در سینما و تلویزیون تماشا می‌کند، ترغیب می‌شود که به اصل کتاب هم رجوع کند. از سوی دیگر، به  مخاطبانی که کتاب را خوانده‌اند، انگیزه می‌دهد تا به تماشای فیلم بنشینند. این کمک متقابلی است که سینما و ادبیات که مکمل هم محسوب می‌شوند، می‌توانند به یکدیگر انجام دهند. به این ترتیب، می‌توان شاهد بود که پیوند و ارتباط مناسبی میان مخاطب کتا‌ب‌خوان و مخاطب سینمارو برقرار می‌شود. متاسفانه اکنون اگر نخواهیم بگوییم که این ارتباط قطع شده، باید گفت که به شدت ضعیف است.

پیوند میان سینما و ادبیات به ترمیم نیاز دارد

صحرایی ادامه داد: ادبیات و سینما می‌توانند همچون دو بال پرواز برای تفهیم مفاهیم تاریخی باشند. به‌ویژه در زمینه تاریخ انقلاب اسلامی که دچار کمبودهای شدیدی هستیم و نسل جدید ما تصوراتی اشتباهی از دوران طاغوت دارد که انسان را متحیر می‌کند. این وضعیت ناشی از آن است که ما نتوانسته‌ایم واقعیت‌های تاریخ انقلاب اسلامی و همچنین تاریخ ستم‌شاهی را به خوبی تصویر و تبیین کنیم.  سینما بستر و محمل اصلی چنین کارهایی محسوب می‌شود و سنگ‌بنا و منبع تغذیه اصلی سینما هم کتاب‌های داستان و رمان است. من همیشه این مثال را در کلاس‌های داستان‌نویسی می‌زنم که نسبت رمان و فیلم، مثل نسبت اورانیوم و معدن اورانیوم است. پایه ساخت اورانیوم غنی‌شده، منابعی است که باید از قبل تدارک دیده شده باشد. برای ساخت فیلم هم رمان و داستان به عنوان پایه و منبع محسوب می‌شوند.

نویسنده کتاب «خمپاره خواب‌آلود» در بخش پایانی سخنان خود تصریح کرد: اکنون پیوند میان ادبیات و سینما آسیب دیده و لازم است که این پیوند، ترمیم شود. باید دست به دست هم دهیم تا مخاطبان کتاب‌خوان و سینمارو در کنار هم رشد و بالندگی را تجربه کنند.