هرچه از دهه 60، دورانی که از آن با عنوان سال‌های طلایی ادبیات کودک و نوجوان ایران یاد می‌شود، فاصله می‌گیریم، ادبیات این حوزه هر سال لاغر و نحیف‌تر می‌شود و دستانش برای عرضه آثار تأثیرگذار خالی و خالی‌تر. گویی خود فعالان این حوزه نیز دلخوش به هری پاترها و اسپایدرمن‌هایی هستند که از قلعه‌های ذهن کودکان ایران بالا می‌روند و آن را فتح می‌کنند. 

در مقابل رخوت ادبیات کودک ایران، ادبیات ترجمه‌ای عموماً از داستان‌های غربی بازار خود را یافته و اغلب در کنج کتابخانه‌های کودکانمان جا خوش کرده‌اند. گزاره‌های مختلفی را می‌توان جلوی این پرسش قرار داد که چرا ادبیات تألیفی ایران جای خود را به کتاب‌‌های خوش رنگ و لعاب ترجمه‌ای داده است؟ چرا میل کودکانمان به آثاری که چمدان چمدان وارد می‌شود، بیش از کتاب‌هایی است که رنگ ایرانی دارند؟ 

حجت‌الاسلام و المسلمین علیرضا سبحانی‌نسب، مدیر نشر جمال و از فعالان نشر حوزه کودک و نوجوان، یکی از دلایل نحیف شدن ادبیات کودک در سال‌های اخیر را عدم داشتن استراتژی و برنامه مشخص برای تولید محتوا در حوزه کتاب دانست و گفت: این امر بزرگترین معضلی است که ما در 50 سال گذشته داشتیم و در چند سال آینده هم خواهیم داشت. متأسفانه ما مرکزی برای رصد نیازهای کودک و نوجوانمان در ایران نداریم؛ این در حالی است که سازمان‌های مدعی تربیت کودک و نوجوان متعددی داریم و بودجه‌های جدی نیز برای حوزه تربیت و آموزش کودک و نوجوان در نظر گرفته می‌شود. اما هیچ کدام از این نهادها و سازمان‌ها وظیفه‌ای تحت عنوان تولید استراتژی محتوا در حوزه نشر کودک و نوجوان در نظر نگرفته است.

به گفته او؛ خلأ این امر سبب می‌شود تا فعالان عرصه نشر کودک و نوجوان افق روشنی نسبت به نیازهای 10 ساله آینده این قشر نداشته باشند. آنها نمی‌دانند چه چالش‌هایی پیش روی نسل کودک و نوجوان امروز قرار دارد، چه دانشی را باید مد نظر قرار دهند و چه محتوایی را به دست مخاطبان برسانند تا در آینده بتواند گره‌گشای مشکلات آنها باشد؛ بنابراین همواره نشر کودک و نوجوان سال‌ها عقب‌تر از چالش‌هاست.

مدیر نشر جمال افزود: ما همواره در این حوزه چالش‌ها را رد می‌کنیم و وقتی به آسیب تبدیل می‌شود، برای آن کتاب می‌نویسیم. در واقع همواره یک نسل ما در معرض این چالش‌ها قرار می‌گیرد، بدون آنکه این چالش‌ها بررسی شود، به یک آسیب تبدیل می‌شود و پس از آن، شروع به تولید کتاب درباره این آسیب می‌کنیم؛ کتاب‌هایی که برای نسل بعد مفید فایده نخواهد بود و به دست مخاطب اصلی که همان نسل گذشته است، نرسیده است. نسل گذشته در معرض این چالش‌ها سوخته است و ما تازه به فکر تولید محتوا می‌افتیم.

سبحانی‌نسب با تأکید بر اینکه مشکل عنوان شده تنها مختص به حوزه نشر نیست و در دیگر حوزه‌ها مانند سینما، تولید برنامه در رسانه ملی، صنعت اسباب‌بازی و ... نیز محسوس است، اضافه کرد: سازمان‌ها و مراکز مختلف مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سازمان تبلیغات، حوزه‌ها و مراکز علمی دانشگاهی، سازمان بهزیستی و ... همواره در شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان عقب‌تر از آنها حرکت می‌کنند. در واقع ما جایی را نداریم که آسیب‌ها را رصد کند و با چاره‌اندیشی، مانع از این شود که درون چاله نیفتیم.

وی با بیان اینکه به فرموده رهبر معظم انقلاب، مظلوم‌ترین و بی‌پناه‌ترین قشر، کودک و نوجوان هستند؛ چرا که توانایی دفاع از خود را ندارند؛ اضافه کرد: حوزه کودک و نوجوان در دنیا به این شکل کار می‌کند و با استفاده از مراکز آینده‌شناسی، یک برنامه عملیاتی برای آینده در نظر می‌گیرند.

سبحانی‌نسب در پاسخ به این پرسش که آیا این نگاه سبب تک‌صدایی در جامعه نمی‌شود و چرا خود نویسندگان و ناشران، به عنوان حلقه‌هایی که همواره با مخاطب کودک و نوجوان در ارتباط هستند، این نیازسنجی را در آثار خود ندارند، گفت: بخشی از این نیازسنجی‌ها نیازمند پژوهش و هزینه‌بر است. پژوهشگر باید چند میلیون هزینه کند، منابع را تهیه کند و وقت بگذارد تا به نتیجه برسد، از سوی دیگر برخی از این اطلاعات دسته‌بندی شده است و دسترسی به آن برای همه میسر نیست. در این صورت، ناشر و مؤلف توان انجام این پژوهش‌ها را ندارند.

وی ادامه داد: البته ما یکسری مؤلف موفق داریم که در حوزه‌های کودک و نوجوان، نیازسنجی کرده و کارهای موفقی ارائه کردند و آثارشان نیز تجلیل شده است. مؤلف هوشیار، نیاز جامعه را تشخیص می‌دهد و براساس آن نیز کار ارائه می‌دهد، اما تعداد، جهت و نوع نگاه بسیاری از آثاری را که در سال منتشر می‌شود، براساس نیاز بازار شکل می‌گیرد. این دسته از مؤلفان نگاه می‌کنند که چه چیزی در بازار فروش دارد، برای این تعداد از نویسندگان، نیازهای مخاطب در درجه بعد از نیاز بازار قرار دارد. در واقع یک‌سری از مؤلفان چشمشان به بازار است و دسته دیگر، نیز گوششان به دهان ناشر تا آنها چه چیزی را سفارش دهند. ناشر تعیین می‌کند که محتوای این کتاب چه باشد.

مدیر نشر جمال همچنین در ادامه افزایش روند ترجمه در کتاب کودک و نوجوان را یکی دیگر از آسیب‌های موجود در این حوزه دانست که نتیجه عدم نیازسنجی است. او در این رابطه گفت: در چند سال گذشته روند انتشار آثار ترجمه، یله و رها بوده است؛ این امر باید ساماندهی شود، تا قبل از آنکه آسیب‌های این روند فرهنگ ما را تحت تأثیر قرار دهد، باید تدبیری اندیشید.

وی با بیان اینکه غفلت، بزرگترین چالش حوزه کودک و نوجوان است، یادآور شد: کودکان و نوجوانان ما در چند سال گذشته به خاطر عدم مدیریت ما آسیب‌ دیده‌اند. وقتی آسیبی بین آنها بروز می‌کند، تازه به این فکر می‌افتیم که چرا این اتفاق افتاد؟ چرا غفلت کردیم؟