خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: ارگ تاریخی بم با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت نقش قابل توجهی در تاریخ و فرهنگ ایران زمین ایفا کرده است و بارها کشور را از گزند متجاوزان در امان نگه داشته است، داستان‌های خیره کننده ارگ بم در زمان تجاوز آقا محمد خان قاجار و کشته شدن لطفعلی خان زند در اثر خیانت و عجایب این قلعه بزرگ تاریخی همیشه در اذهان ایرانیان بوده است.

این بزرگترین بنای خشتی جهان این روزها سر از ویرانی‌های زمین لرزه سال ۸۲ بم بلند کرده است و کوچه پس کوچه‌ها و حصارها و باروهایش پر شده است از مسافران، گویی مسافران نوروز امسال بار دیگر ارگ بم را در گوشه قلبشان به یاد آورده‌اند و ارگ تاریخی و سر بلند بم را به قلب تپنده گردشگری کشور تبدیل کرده‌اند.

ارگ بم یکی از عجایب معماری جهان

ارگ بم بر بلندای صخره‌ای سترگ، در جنوب رودخانه پشت رود جا دارد و شهر بم و دیوار شهر بست قدیم آن در جنوب ارگ و در فاصله میان رودخانه پشت رود و رودخانه دیگری شکل گرفته است و امروزه بسترود به خیابانی میان شهری بدل شده است.

ارگ بم عضوی از منظومه‌ای بزرگ از بناهای تاریخی است که آن را در میان گرفته‌اند؛ شهر باستانی دارزین با قدمتی در حدود هزاره اول پیش از میلاد در اراضی شمال غربی بم امروزی برپا بوده و هنوز کوشک های میان محله‌های شهر دوران قرون اولیه اسلامی در آن بر پامانده اند و تنها قریه کوچکی در حوزه غربی آن آباد است؛ قلعه دختر در شمال رودخانه پشت رود و در جنوب آن بنای چارطاق و ساختمان کوشک و پیر علمدار و همچنین در مشرق و نزدیکی ارگ، بنای تاریخی مسجد حضرت رسول بر پیرامون فضای ارگ برپا بوده‌اند. هرچند که پیشینه این بناها به صورت دقیق سالیابی نشده است، با این حال قدمت آنها، از قرون اولیه دوران اسلامی تا دوره ایلخانی قابل تخمین به نظر می‌رسد.

در متون تاریخی؛ پیدایش ارگ بم را به بهمن بن اسفندیار نسبت داده‌اند و او را اردشیر درازدست از شاهان دوران هخامنشی قلمداد کرده‌اند. در سیمای برخی از برش‌های ارگ نیز لایه‌های ساختمانی بیشماری نمایان است که گویای ساخت و سازهایی مکرر در ارگ و تأییدی بر درستی تخمین قدمت متون تاریخی است.

ارگ بم طی عمر طولانی خود، بارها مورد مهاجمه ها، جنگ‌ها و محاصره‌های طولانی دشمن تخریب و ویرانی بوده و نشانه‌های شاخصی از ویرانی‌های آن در دست است. با این حال هر بار بالنده‌تر از گذشته برای استقرار نسل‌های بعدی انتخاب شده، مرمت شده و گسترش یافته است.

ارگ بم تا ۱۵۰ سال قبل مسکونی بوده است

ساکنان ارگ بم در حدود ۱۵۰ سال پیش، برای آخرین بار مأوای ارگ را ترک نموده و درون باروی شارستان و در میان باغ‌ها و نخلستان‌های بیرون از شهر سکنی گزیدند. وسعت ارگ بم به بیست هکتار می‌رسد جز باروی شارستان که در حوزه شمالی به باروی ارگ نزدیک است و به فاصله اندکی از باروی ارگ جا دارد. در حوزه جنوبی چهار بارو بخش فراز کوه سنگی را احاطه کرده است که به احتمال زیاد راستای هر بارو نشان دهنده گسترش حاکم نشین ارگ در دوره‌ای از تاریخ است.

ساختمان ارگ بم در شکل توسعه یافته‌اش از دو بخش مردم نشین و حاکم نشین تشکیل شده است. در فضای شمالی بیرون ارگ، بنای گنبد بزرگ یخدان و در نزدیکی آن دیواره رفیع جا دارد.

بخش حاکم نشین بر فراز قله صخره و در شمال ارگ جا دارد و متشکل از بناهایی است، همچون؛ برج اصلی، چهارفصل، خانه حاکم، چاه آب، حمام، خانه رئیس سرباز خانه (ساختمان معروف به آسیاب بادی)، سرباز خانه، دروازه (ساسانی) و برج و باروی این مجموعه را شامل می‌شود. گفتنی است که جز بنای آسیاب بادی، دیگر بخش‌های حاکم نشین بر باروهایی سنگی با بلندی نزدیک به هفت متر استوار شده است که در زیر روکش کاهگلی پنهان مانده است، چنین به نظر می‌رسد که در لایه‌های مانده در محدوده باروی سنگی به ویژه در سطوح زیرین آن کهنه‌ترین بخش حاکم نشین باشد. در بخش شرقی حاکم نشین دروازه مسدود شده‌ای است که آن را کد کرم (خانه کرم) می‌خواندند و وجود این پدیده را سندی بر جا مانده از داستان هفتواد تلقی نموده‌اند.

فضای مردم نشین یا عامه نشین با حصاری بلند در راستای شرقی غربی از بخش حاکم نشین جداشده و دسترسی این دو بخش به یکدیگر از راه دروازه‌ای است که از شمال بنای میر آخور به سرباز خانه حاکم نشین می‌رسد. بخش مردم نشین را به دوره‌ای از گسترش ارگ نسبت داده‌اند، با این حال این دوبخش در میان باروی حصینی با ۳۸ برج بزرگ و کوچک جای دارد که یکپارچه به نظر می‌رسد و تنها دروازه این مجموعه در میان باروی جنوبی مردم نشین جاسازی شده است فضای مردم نشین شامل دروازه ورودی، بنای سردروازه، راسته بازار، مسجد جامع، بنای زورخانه (مقبره)، ساباط و خانه جهودا، میدان تکیه، مسجد پیامبر، حمام، مدرسه (خانقاه)، اصطبل، بنای میراخور و محله‌های مسکونی است.

در کاوش‌های سالهای اخیر در فضای دروازه اسپیکان که در باروی شارستان و در شمال غربی ارگ واقع است، تأسیسات آب رسانی مخفی ارگ آشکار شد. آب دو رشته قنات در ساختمان پخشگاه همجوار با این دروازه، چند بخش شده و بخشی از آن از طریق تنبوشه به ساختمان شترگلو واقع در خندق غربی می رسیده و به میان ارگ هدایت می شده و در ساختمان حمام بخش غربی مردم نشین ظاهر می گردیده است.

این شهر قدیمی در محوطه‌ای محصور در شمال شرقی شهر کنونی بم، که بر روی سنگی به ارتفاع حدود دویست ذرع قرار دارد و بزرگترین قلعه سالم ایران است. این قلعه از دو قسمت تشکیل شده است: قسمت شمالی که بر روی تپه‌ای سنگی و مرتفع قرار دارد، و قسمت جنوبی که در گودی واقع است. در دوره قاجاریه، به لحاظ عظمت قلعه، اعتمادالسلطنه آن را «قلعه خدای آفرین» ضبط کرده است.

ارگ بم در شاهنامه فردوسی

امروز همه قسمتهای این ارگ، به صورت آثار باستانی نگهداری می‌شود، و قسمتی از شمال آن بازسازی شده است. شهر قدیمی ظاهراً تا ۱۲۵۳ مسکونی بوده، و پس از آن به تدریج از سکنه خالی شده است.

فردوسی نیز در شاهنامه از این بنا یاد می‌کند به نوشته فردوسی، هفتواد پس از کشتن یکی از امرای محلی، بر سر کوهی نزدیک کجاران دژی ساخت که احتمالاً نخستین پایه‌های قلعه بم بود، چون در آن نزدیکی جز کوه سنگی که امروزه ارگ بم بر روی آن است، کوهی دیده نمی‌شود.

فردوسی رویداد تاریخی لشکرکشی اردشیر را با افسانه شگفت انگیزی در هم آمیخته است؛ برای مثال از دختر هفتواد «اختر» (بخت و اقبال) سخن گفته که به پنبه ریسی می پرداخته است.

او با پرورش کرمی در دوکدان و استفاده از فَره «اختر» (اقبال) کرم، توانسته بود طرازی فراوان برسد که سبب ثروتمند شدن هفتواد شده بود. بنابر مطالب شاهنامه قلمرو هفتواد که شاه آن منطقه شمرده می‌شد، از دریای چین تا کرمان بود.

ارگ بم در برگ برگ تاریخ ایران زمین نقش داشته است و امروز نیز نگینی درخشان است بر پیشانی استان پهناور و تاریخی کرمان است.

داستان آقا محمدخان قاجار و لطفعلی خان در ارگ بم

لطفعلی خان زمانی که از کرمان به سمت بم فرار کرد سه نفر همراه وی بودند، یکی از سه همراه لطفعلی خان، جهانگیرخان سیستانی پسر حاکم بم بود که امید بسیار و وعده یاری از طرف پدرش به او داده بود. جهانگیرخان در طوفان شن گم شد. دو روز بعد در سحرگاه وقتی لطفعلی خان به تنهایی دروازه ارگ بم را کوبید و به درون رفت، محمدحسین خان حاکم بم سراغ پسرش را از او گرفت و شنید که جهانگیرخان به دنبال او خواهد رسید.

لطفعلی خان خسته و پریشان در تالار ارگ سر به بالین گذاشت. لیکن طالع او دیگر در فلک سعد نبود با شیهه ناگهانی اسبی که به اندازه شبدیز شهره تاریخ است، سراسیمه برخاست از پنجره رفیع به درون اصطبل جهید و به پشت اسب نشست تا بگریزد. لیکن تمام بام‌های اطراف و درهای اصطبل پر از مردان ستیزه جو بود که با شمشیر او را در محاصره داشتند و در نهایت لطفعلیخان در ارگ بم کشته شد.

پیش بینی حضور ۷۰ هزار گردشگر در ارگ بم

محمد قاسمی، مدیر پایگاه جهانی ارگ بم در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: تا کنون بیش از ۱۵ هزار نفر از ارگ بم بازدید کرده اند و روند حضور گردشگران در این بنای تاریخی طی روزهای اخیر افزایش یافته است.

وی ارگ بم را از مهمترین جاذبه‌های گردشگری ایران دانست و افزود: اکثر گردشگرانی که به کرمان سفر می‌کنند حضور در ارگ بم را در برنامه‌های قرار داده اند.

قاسمی بیان کرد: این ارگ ۷ هزار سال قدمت دارد و بزرگترین بنای خشتی جهان است.

وی با اشاره به نور پردازی این بنا در سال جاری افزود: امسال شرایط بازدید از بالاترین عمارت‌های این ارگ نیز برای گردشگران فراهم شده است.

وی از اجرای برنامه‌های مختلف فرهنگی و رفاهی برای مردم و مسافران خبر داد و افزود: موسیقی نواحی، شتر سواری و اسب سواری و عرضه صنایع دستی از جمله برنامه‌های امسال می‌باشد.

وی ابراز امیدواری کرد که تا پایان تعطیلات میزان بازدید از این بنای تاریخی به بیش از ۷۰ هزار نفر برسد.