هنوز اپیدمی کرونا فروکش نکرده و دست از سرمان برنداشته که خبر شناسایی یک فرد مبتلا و یک فرد مشکوک به ویروس آبله میمون در ایران، مردم را نگران کرده است؛ ویروسی که مدتی قبل سازمان جهانی بهداشت وضعیت اضطراری را به دلیل گسترش شیوع آن اعلام کرد و بالاخره پایش به ایران هم باز شد. اعلام وضعیت اضطراری نوعی فریاد جمعی برای کشورهاست که آبله میمون را جدی بگیرند.

حالا راهکار مبارزه با این ویروس چیست؟ طب سنتی در درمان کرونا حرف‌های زیادی برای گفتن داشت. آیا در پیشگیری و درمان آبله میمون هم می‌توان روی آن حساب کرد؟ آنطور که از شواهد پیداست در قرن بیست و یک هر چند وقت یک بار سرو کله یک ویروس پیدا می‌شود. واقعاً چه باید کرد؟ اصلاً کمی به عقب برگردیم.

در زمان شیوع کرونا قبل از تولید واکسن کووید 19 چه عاملی جان عمده  انسان‌ها را حفظ کرد؟ افراد جوانی بودند که خودشان  پزشک بودند و از دست دادنشان داغدارمان کرد، در حالی که برخی افراد پیر و میان سال با بیماری زمینه‌ای چند بار کرونا گرفتند و زنده ماندند. تفاوت این دو گروه در چه بود؟ از این گذشته چرا برخی با اینکه واکسن هم دریافت کرده بودند اما باز هم در برابر ویروس کرونا کم آوردند و جانشان را از دست دادند؟ راز مقاومت بدن در برابر ویروس‌ها چیست؟ برای پاسخ به همه این سؤال‌ها سراغ «محمد مهدی سالاری»؛ پژوهشگر و کارشناس طب ایرانی اسلامی می‌رویم. این پژوهشگر از راز مقاومت بدن در برابر فراگیری ویروس‌های مختلف می‌گوید، از کسانی می‌گوید که در دوران اوج اپیدمی کرونا از سر جهل و یا عمد طب سنتی و جدید را روی در روی هم قرار دادند تا از آب گل آلود ماهی بگیرند. ویروس آبله میمون بهانه‌ای شد تا پژوهشگران طب سنتی بگویند واکسیناسیون از قدیم الایام یکی از دستاوردهای طب سنتی بوده است و شواهد تاریخی آن را هم بیان می‌کنند. در این گفت و گو با ما همراه شوید.

«محمد مهدی سالاری»؛ پژوهشگر و کارشناس طب ایرانی اسلامی

*بهانه گفت و گوی ما ورود ویروس آبله میمون به کشور و شناسایی دو فرد مبتلا و مشکوک به این ویروس یکی در شمال و یکی در جنوب کشور است. پس در شروع بهتر است خیلی کوتاه از این ویروس بگویید. اصلاً آبله میمونی چیست؟

آبله میمون یک ویروس با منشأ حیوانی است و از نظر بالینی شدت زیادی ندارد. در سال ۱۹۵۸ و در یک آزمایشگاه دانمارکی بخاطر کشف آن در یک میمون، این نوع از آبله  به نام آبله میمون نامگذاری شد. برای اولین بار در سال ۱۹۷۰  اولین انسان مبتلا به این بیماری  در کشور کنگو شناسایی و تأیید شد.

*اما و اگرهای زیادی در خصوص راه‌های انتقال و ابتلا به آبله میمون وجود دارد. راه‌های انتقال کدامند ؟

انتقال از انسان به انسان می‌تواند دراثر تماس نزدیک با ترشحات تنفسی، ضایعات پوستی فرد مبتلا یا اشیاء آلوده شده ایجاد شود. انتقال از طریق ذرات تنفسی فرد مبتلا معمولاً مستلزم تماس نزدیک و طولانی مدت است که کارکنان بهداشتی، اعضای خانواده و سایر تماس‌های نزدیک را در معرض خطر بیشتری قرار می‌دهد. آبله میمون معمولاً خود محدود شونده است و طی ۲ تا ۶ هفته بیمار سلامت خود را پیدا می‌کند، اما ممکن است در برخی افراد، مانند کودکان، زنان باردار یا افرادی که به دلیل سایر بیماری‌ها دچار سرکوب سیستم ایمنی هستند و در یک کلام افرادی که ضعف سیستم ایمنی دارند، شدید باشد.

* دوران نهفتگی ویروس آبله میمون چند روز  است؟ این بیماری چه علائمی دارد؟

دوره کُمُون (نهفتگی؛ در این مدت فرد اگر چه حامل ویروس است و می‌تواند دیگران را آلوده کند اما علائم بیماری هنوز آشکار نشده است) آبله میمون معمولاً از ۶ تا ۱۳ روز است اما می‌تواند بین ۵ تا ۲۱ روز هم باشد . آبله میمون معمولاً از نظر بالینی با تب، بثورات پوستی به شکل جوش های قرمز که رفته رفته بزرگ شده  و تاولی می‌شوند و نیز غدد لنفاوی متورم تظاهر می‌کند و ممکن است منجر به طیف وسیعی از عوارض پزشکی شود.

شدت این بیماری و علائم آن را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره تهاجم (بین 0 تا 5 روز طول می‌کشد) که با تب، سردرد شدید، لنفادنوپاتی (تورم غدد لنفاوی)، کمردرد، میالژی (دردهای عضلانی) وآستنی شدید (کمبود انرژی) مشخص می‌شود.  لنفادنوپاتی یا تورم غدد لنفاوی یکی از ویژگی‌های متمایز کننده آبله میمون در مقایسه با سایر بیماری‌هایی است که ممکن است در پاسخ به بیماری به شکل مشابه ظاهر شوند (آبله مرغان، سرخک، آبله).

دوره دوم؛ تظاهر بثورات پوستی معمولاً در عرض 1 تا 3 روز اول  پس از ظهور تب شروع می‌شود.  بثورات بیشتر روی صورت و اندام‌ها به جای روی تنه متمرکز می‌شوند و  صورت (در 95٪ موارد) و کف دست‌ها و پاها (در 75٪ موارد) را درگیر می‌کند.  همچنین غشاهای مخاطی دهان (در 70٪ موارد)، دستگاه تناسلی (30٪) و ملتحمه چشم (20٪) و همچنین قرنیه می‌توانند تحت تأثیر بیماری قرار گیرنند.  

*در خصوص میزان مرگ و میر در آبله میمون اطلاعاتی دارید؟

نسبت مرگ و میر آبله میمون از نظر تاریخی بین 0 تا 11 درصد در جمعیت عمومی و در میان کودکان خردسال بیشتر بوده است.  نسبت مرگ و میر در دوره‌های زمانی منتهی به سال‌های گذشته حدود 3-6٪ بوده است.

(توضیحات  سازمان  بهداشت جهانی در خصوص آبله میمونی) https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox

*دیدگاه طب سنتی نسبت به آبله میمون و راههای پیشگیری و درمان آن چیست؟ آیا طب سنتی واکسن را به عنوان روش درمانی در این بیماری می‌پذیرد؟ در زمان شیوع کرونا بعضی از درمانگران طب سنتی در خصوص واکسیناسیون مقاومت می‌کردند!

ما در طب ایرانی اسلامی در مرحله اول به فرد یا بیمار توجه داریم و صرفاً روی بیماری متمرکز نمی‌شویم و این یک راهبرد اساسی و نقطه قوتی بزرگ و صحیح برای حفظ سلامت و یا درمان است که در ادامه گفت و گو بیشتر روشن می‌شود.

ببینید مفهوم واکسیناسیون و یا آشنایی سیستم ایمنی بدن با یک عامل بیماری زا به منظور آمادگی برای مقابله و حذف آن در برخورد بعدی، از قرن‌ها قبل از میلاد حضرت مسیح وجود داشته و ایرانیان و بعدها سایر مکاتب طبی مثل چینی‌ها از آن استفاده می‌کردند.

برای مثال در ابتدای کتاب ایمنی شناسی ابوالعباس که منبع تخصصی و بسیار مهمی در پزشکی مدرن و شاخه ایمونولوژی است آمده که چینیان باستان عادت داشتند که بچه‌های خود را با وادار کردن آنها به استنشاق پودر ساخته شده از ضایعات پوستی بیمارانی که از آبله بهبود یافته بودند، در برابر آبله ایمن کنند. ایجاد ایمنی به این روش و سایر روش‌ها در فرهنگ طب ایرانی رایج بوده است. برای مثال در جنوب کشور و مناطقی که عقرب سیاه زیاد بوده کام نوزادان را با مقدار و روشی مشخص از زهر عقرب سیاه مرطوب می‌کردند و به این شکل فرد از گزش عقرب و اثرات عوارض حاد آن مصون می‌شد. ایجاد مصونیت یا ایمن کردن بدن به صورت کنترل شده و در اصطلاح پزشکی امروز ایجاد ایمنی غیر فعال که با روش‌های متفاوتی از جمله واکسیناسیون صورت می‌گیرد سابقه و فرهنگی دیرین در طب قدیم دارد. این موضوع اول در جهت پیشگیری است.

*گفت و گو شنیدنی شد. پس با این تفاسیر برخلاف تصور نه تنها طب ایرانی، ایجاد ایمنی غیر فعال یا همان واکسیناسیون را نفی نمی‌کند بلکه خودش از مخترعان اولیه این روش بسیار کهن است؟! با این توضیحات بفرمایید که مفهوم واکسن از کجا وارد ادبیات طب شد؟

بله و انسان‌ها تداوم حیات خود را مدیون طب غنی و فلسفی یعنی طب سنتی هستند. همانطور که گفتیم چینی‌ها با استنشاق پودر ضایعات پوستی بیمار مبتلا به آبله، افراد دیگر را ایمن می‌کردند. تزریق زیر پوستی یا مایه کوبی از دیگر روش‌های سنتی ایجاد ایمنی غیر فعال بود. در سال ۱۷۱۷ میلادی همسر سفیر بریتانیا در کشور عثمانی جان کودک مبتلا به آبله خود را با روش مایه کوبی نجات داد و شرح این تجربه را برای مسئولین و متخصصین کشورش ارسال کرد. در نهایت چندین سال بعد ادوارد جِنِر از ضایعات و مواد تاولی گاوهای مبتلا به آبله (آبله گاوی) ماده‌ای را به دست آورد که با تزریق آن افراد از ابتلا به آبله به شکل حاد آن ایمن می‌شدند. چون این ماده از گاو بدست آمده بود واکسن نامیده شد که در زبان لاتین به معنای از گاو گرفته شده است.

جهل و تعصب یا تعارض منافع؟!

*پس با توضیحات شما واکسن همان مایه کوبی است و فقط روش‌های تهیه و استفاده آن تغییر کرده است؟

همه اینها را عنوان کردم تا بدانید ایجاد تفرقه و قراردادن طب سنتی و طب جدید رو در روی هم یا از روی تعصب و جهل است یا از روی تعارض منافع و به دست آوردن جایگاه اجتماعی. البته مطمئناً منافع اقتصادی برخی کارتل های دارویی نقش بسیار پررنگی در مخالفت با طب سنتی و رویارویی آن با طب جدید به عهده دارد. پس از نظر طب سنتی هم یکی از روش‌های پیشگیری مایه کوبی و واکسیناسیون است. اما با چند شرط بسیار مهم.

*طب ایرانی برای واکسیناسیون چه شروطی دارد؟

شرط اول: وقتی موثرترین و کم هزینه‌ترین راه پیشگیری مایه کوبی یا واکسیناسیون باشد. ابتلا به برخی از بیماری‌های مسری و ویروسی قوت و قدرت و توان زیادی از فرد می‌گیرد و حتی منجر به مرگ می‌شود. مثلاً سرماخوردگی و آبله را با هم مقایسه کنید. قطعاً برای پیشگیری از آبله مایه کوبی یا واکسیناسیون بسیار مؤثر بوده و خواهد بود. اما برای خانواده سرماخوردگی که مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند نه این روش نیاز است و نه مؤثر، زیرا به خاطر ویژگی‌های ایمنی اکتسابی یعنی ایمنی هومورال و ایمنی سلولی در ناتوانی از به خاطر سپردن نحوه مقابله و مبارزه با آنها کارایی ندارد. شرط دوم که بسیار حائز اهمیت است، شرط بی خطر و بی ضرر بودن است.

استفاده از طب سنتی چینی؛ راهکار چینی ها در مقابله با کرونا

*برگردیم به بخش دوم گفت و گو و موضوع اصلی، اگر آبله میمون تبدیل به بیماری فراگیری شود و شیوع پیدا کند راه مواجهه با آن از نظر طب سنتی چیست؟

همان طور که گفتیم از نظر طب سنتی پیشگیری بهتر از درمان است و این یک اصل منطقی و راهبردی در حوزه سلامت است هم در حوزه ایجاد فاصله فیزیکی و راه‌کارهای قطع زنجیره انتقال و هم  واکسیناسیون. اما در  پاندمی کووید مشاهده کردیم که همیشه و همه جا اجرای این اصل موفقیت آمیز نیست. همچنین واکسیناسیون  یکی از  روش‌های پیشگیری و کنترل است و به چند دلیل نمی‌توان فقط روی آن تکیه و سرمایه گذاری کرد.

ببینید اساس واکسیناسیون خدمت به سیستم ایمنی از طریق آموزش است. به عبارتی تزریق واکسن یا مایه کوبی یک رزمایش برای آشنایی رزمندگان سیستم ایمنی (سلول‌های ایمنی اکتسابی یا Aquired immunity) در یک شرایط شبیه سازی شده است. اما حالت دیگر که ایمنی فعال نام دارد  مواجهه مستقیم و فعالانه سیستم ایمنی با عامل بیماری زا بدون شبیه سازی قبلی است که به آن تقویت سیستم ایمنی بدن می گوییم.

این حالت اصلی، خدادادی و طبیعی بدن ماست که ضامن زنده ماندن و سلامت ما در زندگی روی کره زمین است. این همان حالتی است که جان بسیاری از انسان‌ها را حفظ کرده و یک موهبت بزرگ است.

 افرادی که با بیماری زمینه‌ای کرونا گرفتند و زنده ماندند

 برای مثال تا قبل از تولید واکسن کووید 19 چه عاملی جان عمده  انسان‌ها را حفظ کرد؟ بودند افراد جوانی که خود  پزشک بودند و از دست دادنشان داغدارمان کرد در حالی که افراد پیر و میان سال زیادی با بیماری زمینه‌ای حتی چند بار کرونا گرفتند و زنده ماندند. تنها تفاوت این دو گروه تفاوت در سلامت و قدرت سیستم ایمنی‌شان بود.

فرض کنید بیماری مسری دیگری فراگیر شود، خوب تا زمان پیدا شدن واکسنی مؤثر و بی خطر باید چه کنیم؟ پاسخ روشن است. سیستم ایمنی قوی و فعال نقش اساسی خود را ایفا خواهد کرد. در تمام همه گیری های تاریخ اعم از فراگیری‌های متعدد طاعون، انواع وبا، آبله، حصبه، آنفلونزاهای مختلف و بالاخره  کووید 19 کسانی که سیستم ایمنی سالم و  قوی داشتند زنده ماندند، هرچند به روش پیشگیری مایه کوبی یا واکسیناسیون دسترسی نداشتند. مشاهده روند تقابل با پاندمی کووید 19 ثابت کرد عمده تمرکز بر واکسیناسیون است. در شرایط ایده آل، واکسیناسیون فقط ایمنی از یک بیماری را به دنبال دارد در حالی که تمرکز بر سلامت و قدرت سیستم ایمنی موفقیت در مقابله با انواع عفونت‌ها و بیماری‌ها را به دنبال دارد.

تقویت سیستم ایمنی را جدی بگیریم

لازم می دانم این موضوع را دوباره متذکر شوم که در بیماری مسری آبله و امثال آن واکسیناسیون مؤثر و قابل اعتماد بسیار مورد توصیه است اما تکیه بر آن به تنهایی یک غفلت بزرگ و خطرناک است. در ثانی اگر برای یک بیماری واکسنی نباشد متوجه اهمیت نقش سیستم ایمنی فعال  بدون تکیه بر واکسن خواهیم بود. موید این حقیقت این است که در همین پاندمی کووید 19، برخی از افراد واکسینه شده را دیده‌ایم که واکسن نتوانست نجاتشان بدهد و با هزار افسوس به علت ابتلا به کووید از میان ما رفتند.

طبقه اول ۹۰ درصد بیمارستان‌های چین، بخش طب چینی است

پس اگر بخواهیم نتیجه گیری کنیم باید بگوییم چه متولیان حوزه سلامت و چه عموم مردم باید نود درصد تمرکزشان روی سلامت و قدرت سیستم ایمنی به خصوص ایمنی فعال (ایمنی غیر وابسته به واکسیناسیون) باشد و تنها 10 درصد به واکسیناسیون و مایه کوبی توجه کنند. بنابر اذعان مسئولین کشور چین، یکی از دلایل کنترل و کاهش ابتلا، بستری شدن و نهایتاً کاهش مرگ و میر در پاندمی کرونا، استفاده از دانش طب چینی در تقویت سیستم ایمنی بود. خوب است بدانید طبقه اول در نود درصد بیمارستان‌های چین به بخش طب چینی اختصاص دارد.

دموی ها بیشتر مراقب ابتلا به آبله میمون باشند

*تاکید طب ایرانی تقویت سیستم ایمنی بدن برای مبارزه با انوع بیماری‌هاست. از نظر طب سنتی کدام گروه‌ها بیشتر در معرض ابتلا به آبله میمون هستند؟ در واقع چه افرادی سیستم ایمنی بدنی‌شان ضعیف‌تر است؟

آبله میمونی از خانواده ویروس و بیماری آبله است. البته  با شدت کمتر. زکریای رازی کتابی به نام «الجَدَری (آبله) و الحصبه »نگاشته که به صورت تخصصی به شناسایی، پیشگیری و درمان آبله پرداخته است. البته ابن سینا علیه الرحمة هم در کتاب شریف قانون به دقت و مفصل آن را تشریح کرده  ولی در این بخش چیزی بیشتر از نوشته‌های رازی بیان نشده است. این در حالی است که در آن زمان بسیاری از مکتب‌های طبی فرق بین آبله و حصبه (تب تیفوئید) را نمی‌دانستند.

علت این بیماری طبق نظر رازی وجود رطوبت و گرماست و برای همین در افراد دموی مزاج به خصوص کودکان که در سن غلبه دم یعنی رطوبت و گرما هستند شیوع و شدت بیشتری دارد. این یک اصل مهم فلسفی در آراء بوعلی سیناست. ایشان می‌فرماید الرطوبة مادة العفونه یعنی رطوبت زمینه و علتی است برای عفونت. هر ماده غذایی که خشک باشد حتی تا چند سال سالم می‌ماند اما یک ماده مرطوب سریع عفونت می‌کند و این رطوبت بستر رشد عفونت است.

طبیعی است که با افزایش رطوبت از قدرت و چابکی دستگاه ایمنی کاسته می‌شود و به خاطر عفونت‌های مکرر، عمده  انرژی آن گرفته شده در نتیجه خسته و  ناتوان می‌شود. این موضوع در مورد کووید هم صادق بود. افراد بلغمی و دموی بیشترین و شدیدترین مبتلایان را تشکیل می‌دادند.

کودکان بیشتر آبله می‌گیرند؟!

ابن سینا می‌گوید  مقدار زیاد خون و یا  کیفیت نامناسب آن زمینه ابتلا و تشدید عوارض آبله است. همچنین در این بیماری به نوعی خون به جوش می‌آید که شاید منظور همان واکنش‌های شدید سیستم ایمنی در خون برای مقابله و دفع سلول‌های آلوده از طریق بافت‌های پوششی بدن (سطوح اپیتلیوم) شامل  پوست، سطوح سیستم گوارش و دستگاه تنفسی و یا مجاری ادراری و تناسلی باشد. اکثراً در کودکان و در درجه دوم جوانان و به ندرت پیران به آن مبتلا می‌شوند و این به خاطر میزان رطوبت و غلبه خون در بدن است. همچنین در فصل بهار و فصولی که رطوبت و گرما بیشتر است شیوع بالاتر خواهد بود. همچنین در سرزمین‌های گرم و مرطوب احتمال ابتلا می‌تواند بیشتر باشد.

نشانه‌های ابتلا به آبله میمون

نشانه‌های ابتلا به آبله از زبان رازی تب مُطبقه (دامنه‌دار)، خارش بینی، بی‌خوابی (که علامت مخصوص جدری است)، کمر درد همراه با تب، احساس مورمور شدن در تمام بدن، پف کردن در صورت و تغییر قیافه دادن، رنگ برافروخته، گونه‌ها و چشمان قرمز، خمیازه، درد گلو و سینه، تنگی نفس خفیف و سرفه، خشکی دهان، غلظت آب دهان، گرفتگی صدا، سردرد و سنگینی سر و اضطراب و اندوه است. بیماری‌های ویروسی به معنای واقعی درمان ندارند. موفقیت دستگاه ایمنی در مقابله و مهار ویروس همان درمان تلقی می‌شود.

حجامت در پیشگیری از آبله میمون مؤثر است نه درمان!

*شما گفتید افراد دموی مزاج بیشتر در معرض ابتلا به ویروس آبله میمون هستند. طب سنتی چه راهکارهایی برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری دارد؟ به بیان دیگر سیستم ایمنی را چطور تقویت کنیم که از این ویروس در امان بماند!

رعایت بهداشت فردی و اجتماعی، دوری از افراد مشکوک و مبتلا، ضد عفونی کردن دست‌ها و محیط آلوده با محلول آب و نمک و  سرکه، پرهیز از عصبانیت و تشنج‌های عصبی چون اضطراب و استرس، پیاده روی و ورزش روزانه در هوای پاک. پرهیز از غذاهای بسیار خون ساز، چرب و غلیظ، دود دادن  اسفند و کندر در محیط. حجامت؛ از آنجا که غلبه خون اعم از پرخونی و کیفیت بد آن  (رطوبت و گرما) عامل ابتلا و  تشدید بیماری ست مشخصاً کاهش و تصفیه آن نقش مهمی در پیشگیری دارد. پس فقط در پیشگیری و نه در درمان که می‌تواند مضر باشد، حجامت به همه افراد پرخطر توصیه می‌شود. امروزه  تحقیقات گسترده‌ای در باره اثرات بسیار کارآمد حجامت در تقویت سیستم ایمنی و خواص دیگر آن  صورت گرفته که حاصل آن بیش از ۹۵۰ مقاله علمی است.

داروی نام آشنای امام کاظم (ع) در پیشگیری از آبله میمون/ یک شربت برای تقویت سیستم ایمنی بدن

داروی امام کاظم (ع) با دستورالعمل پیشگیری که کارآزمایی بالینی آن در ایام کرونا انجام شد و کارایی بالای آن ثابت شده است. استفاده از انواع آلوهای خشک، سویق عدس، رنده سیب و عسل برای افرادی که نقص سیستم ایمنی دارند، شربت‌هایی طبیعی و با طبع خنک؛ چون آبلیمو و عسل، شربت سرکنگبین، عرق کاسنی، شربت نارنج و عسل، تمر هندی، شربت زرشک و سایر تعدیل کننده‌های مقدار و کیفیت خون در کنار تقویت کننده‌های سیستم ایمنی مورد استفاده قرار گیرد. آش آلو، آش غوره و آبغوره، آش انار، آش زرشک.

خود درمانی ممنوع

*حالا با همه این توصیه‌ها و نکات مهم، اگر به ویروس آبله میمون مبتلا شدیم چه کنیم؟

 چون علائم، عوارض و حالات آبله بسیار مختلف است روش‌ها و شرایط  درمان بسیار تخصصی می‌شود و فقط مراجعه به پزشک متخصص به ویژه متخصص طب ایرانی اسلامی مورد تأیید است. اما به طور کلی در ابتدای بیماری غذا باید مقوی، بازدارنده و خاموش کننده التهاب ناشی از بیماری باشد و نباید غذای بیمار سبب سنگینی معده و به خصوص  یبوست شود یا خون را غلیظ کند. 

در روزهای دوم و سوم بعد از شروع علائم بیماری، خوردن مواد غذایی با طبع سرد و بدون مصلح برای عموم مبتلایان ممنوع است. چون باعث می‌شود سیستم ایمنی ضعیف‌تر و جریان دفع عفونت کند شود و در نتیجه  عوامل بیماری در اعضای داخلی بدن حبس شده و اعضای حیاتی مانند ریه و مجاری تنفسی یا قلب، مغزو دستگاه گوارش درگیر شوند.

البته توصیه‌های بیشتری برای درمان عوارض مبتلایان، جلوگیری و رفع عوارض ناشی از محل تاول‌ها وجود دارد که نمی‌توان برای عموم به شکل کلی توصیه کرد. به علاوه عموماً تقویت سیستم ایمنی با استفاده از غذاها و داروهای با طبع گرم است که ممکن است برای برخی مبتلایان سبب بالارفتن تب شود، پس اگر خدای نکرده مبتلا شدید از خوددرمانی پرهیز کنید و درمان با طب سنتی را تحت نظر طبیب متخصص و حاذق شروع کنید.

گزارش از : عطیه اکبری/فارس