بازگشت امید به زیستگاه گورخرهای ایرانی+ فیلم
اقتصاد ایران: اینروزها امید بار دیگر به زیستگاه گورخرهای ایرانی بازگشته و خبرهای خوشی از رشد جمعیت گورها به گوش میرسد؛ اما اوضاع یکی از بزرگترین زیستگاههای این گونه جانوری ارزشمند چگونه است؟
به گزارش خبرگزاری اقتصادایران، مرتضی مزینانی: کارشناسان محیطزیست بر این باورند که کشور پهناورمان، ایران، به لحاظ دارا بودن تنوع زیستی در جهان ویژگیهای منحصربهفردی دارد و حداقل در خاورمیانه، هیچ کشوری به گرد پای آن نمیرسد.
همین چند روز پیش بود که «حسن اکبری»، معاون محیطزیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیطزیست در همایش روز جهانی تنوع زیستی آمار جالبی از تنوع حیاتوحش ایران ارائه میداد و میگفت: ۲۰۰ گونه پستاندار، ۵۰۰ گونه پرنده و ۱۶۰ گونه دوزیست در کشور وجود دارد و این ظرفیت عظیمی برای ایران ما است.
از طرفی، در حوزه طبیعی نیز ایران حرفهای زیادی برای گفتن دارد. بنا بر آمارهای رسمی، ۳۰۹ منطقه چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیطزیست با مساحت ۱۹ میلیون هکتار در کشورمان وجود دارد و این تازه جدای از مناطق شکارممنوع است.
گزارشهای سازمان حفاظت محیطزیست از وجود حدود ۲۱۵ هزار رأس قوچ و میش، کل و بز، آهو، جبیر و گورخر در کشورمان حکایت دارد که البته بهخصوص در برخی از گونهها نظیر گورخر ایرانی، اوضاع چندان خوب نیست.
گونه ارزشمند گورخر ایرانی در سالهای اخیر محور تلاشهای متعددی برای حفاظت، تکثیر و افزایش جمعیت بوده که البته این برنامهها گاهی توفیق داشته و در بعضی موارد هم به شکست انجامیده است.
آنچه امروز بیش از همه اهمیت دارد، این است که به گفته معاون سازمان حفاظت محیطزیست، پایش سالانه جمعیت حیاتوحش هر ساله مواردی کاهش را نشان میدهد و این امر نیازمند عزمی جدی و برنامهریزی جامع برای حفاظت از گونههای نادر و در معرض انقراض است.
گورخر ایرانی که فرآیند جابهجایی زیستگاه آنها در سالهای اخیر محور توجه رسانهها بوده، اینروزها شرایط بهتری را نسبت به سالیان گذشته تجربه میکند.
بنا بر پیگیریهای خبرنگار فارس، امید بار دیگر به زیستگاه گورخرهای ایرانی بازگشته و خبرهای خوشی از رشد جمعیت گورها به گوش میرسد؛ اما اوضاع یکی از بزرگترین زیستگاههای این گونه جانوری ارزشمند چگونه است؟
خبرهای خوش از دلِ کویرِ اعتباری!
«کمبود اعتبارات»، عبارت آشنایی در سالهای اخیر است. عملاً هر جا سخنی از اجرای طرحی متناسب با نیازهای مبرم و شرایط خاص محیطزیست ایران به میان میآید، عبارت «کمبود اعتبارات» بیش از هر چیز دیگری خودنمایی میکند.
آش کمبود اعتبار در حوزه محیطزیست آنقدر شور شده که به اذعان بسیاری از کارشناسان، دولت حجتالاسلام حسن روحانی، رئیسجمهور سابق کشورمان که مدعی اهتمام برای نجات محیطزیست بود، با همین بهانه، تقریباً هیچ اقدام مهم و قابلتوجهی در راستای صیانت از گونههای جانوری در معرض انقراض انجام نداد!
شرایط امروز هم که مشخص است؛ معاون سازمان حفاظت محیطزیست در سخنانی قابلتأمل میگوید: «از ۱۲۸ گونه جانوری، برای ۱۹ گونه برنامه عمل حفاظت تهیه کردیم که متأسفانه پیشرفت در اجرای آنها، کمتر از ۱۰ درصد بوده و مشکل اصلی به کمبود اعتبارات برمیگردد».
گرچه ایران ما بخش زیادی از گونههای ارزشمند و منحصربهفرد جانوری را در ۶۰ تا ۷۰ سال گذشته از دست داده؛ اما با این همه، تلاش برای نجات گونههای خاص این پهنه وسیع هرگز بهطور کامل متوقف نشده است.
گورخر ایرانی، یکی از این گونههای ارزشمند است که اینروزها در میانه فریادهای «کمبود اعتبارات»، به رشد جمعیت رسیده و گویا تدابیر حفاظتی از آن در حال به ثمر نشستن است.
بهرامعلی ظاهری سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان در همین زمینه در گفتوگو با خبرنگار فارس در سمنان اظهار کرد: تعداد گورخر ایرانی در سال گذشته در پارک ملی کویر مرکزی به ۱۴ رأس رسیده بود و امسال دو رأس از گورخرها زایمان کردند و در حال حاضر، تعداد گورخرهای این پارک ملی به ۱۶ رأس رسیده است.
وی با بیان اینکه گورخرهای تازه متولدشده فعلاً به همراه مادرانشان هستند، گفت: امیدواریم روند زایمان گورخرهای ایرانی به همین طور تداوم یابد.
سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان بیان کرد: حضور گورخرهای ایرانی در دل طبیعت فراز و نشیبهای خاص خود را دارد و امیدواریم روند افزایش جمعیت همچنان ادامه یابد و هیچ نوع کاهش جمعیتی نداشته باشیم.
وضع پارکهای ملی چطور است؟
گورخر ایرانی دو زیستگاه مهم در استان سمنان دارد؛ پارک ملی کویر و زیستکره توران.
عرصههای طبیعی استان سمنان که در نوع خود بسیار زیبا و بکر است و حتی یک شهرستان بزرگ این استان به نام شاهرود را با عنوان گویای «قاره کوچک» توصیف میکنند، در گذشته نهچندان دور زیستگاه تعداد زیادی گورخر ایرانی بوده است.
پارک ملی کویر و زیستکره منحصربهفرد توران، در طول سالیان گذشته در بخشهایی با انواع تهدیدها و تخریبهای زیستگاه این گونه زیبا مواجه بودهاند که البته با همه این نامهربانیها، همچنان در نوع خود قابلتوجه محسوب میشوند.
معرفی مجدد و احیای جمعیت گونه باارزش گورخر ایرانی همواره یکی از برنامههای سازمان حفاظت محیطزیست برای افزایش جمعیت گورخرهای ایرانی بوده است و این برنامه با همه فراز و فرودهای آن، همچنان در دستور کار قرار دارد.
معرفی مجدد گونههای گورخر ایرانی حتماً باید انجام شود؛ در غیر اینصورت برنامه کاملی در انتقال گورها به اجرا درنمیآید
گرچه پایش جمعیت گورخر ایرانی بهمنظور بررسی نحوه انتخاب زیستگاه، رفتار گونه، تغذیه، جفتگیری و نیز کیفیت و کمیت زادآوری گورها بهطور مستمر انجام میشود؛ اما بههرحال زیبای کویر ایران نیازمند توجه بیشتری است.
بهرامعلی ظاهری سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان در همین زمینه در گفتوگو با خبرنگار فارس در سمنان اظهار کرد: بعد از سال ۱۳۶۳ گونه گورخر ایرانی در پارک ملی کویر مرکزی به هیچوجه مشاهده نشده بود؛ اما در پی معرفی مجدد و انتقال گورخرهای ایرانی که در سال 1397 به پارک ملی کویر مرکزی انجام شد، اکنون گورخرهای آزاد در دل طبیعت پارک ملی کویر مرکزی وجود دارند.
وی افزود: گورخر ایرانی بهعنوان یک گونه چتر برای زیستگاه دشتی پارک ملی کویر مرکزی قلمداد شده بود و به همین دلیل، این گونه معرفی شد و الآن بهطور آزاد در پارک ملی کویر مرکزی قابلمشاهده است.
فیلمی از روند انتقال گورخرهای ایرانی:
سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان ادامه داد: وجود گورخر ایرانی هم باعث افتخار برای ایران و هم برای استان سمنان است و هم برای پایداری تنوع زیستی پارک ملی کویر مرکزی اهمیت دارد.
ظاهری یادآور شد: گورخر ایرانی در ایران در دو منطقه بهرام گور فارس و منطقه حفاظتشده توران شاهرود بهصورت آزاد وجود دارد.
وی تصریح کرد: بهترین جمعیت آزاد گونه گورخر ایرانی در کل کشور در مجموعه مورد حفاظت توران وجود دارد که در این مجموعه تا سرشماری سال قبل بالای ۱۵۰ رأس گورخر مشاهده شده است.
سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان گفت: دستههای متعدد از گونه گورخر ایرانی را در زیستگاههای متعدد پارک ملی توران میتوان مشاهده کرد و به ثبت رسیده است.
ظاهری ادامه داد: در تیرماه امسال برنامه سرشماری سالانه گورخر ایرانی انجام میشود و آماربرداریهای جدید انجام و آمار آن اعلام میشود.
انتقال؛ از تجربه تا موفقیت
زادآوری مناسب گورخرهای ایرانی در هر طبیعتی نیازمند راهبردی مناسب از سوی عاملان حفاظت از این گونه باارزش است.
کارشناسان محیطزیست بر این عقیده هستند که جابهجایی گورخرهای ایرانی و رهاسازی آنها در محدودههای طبیعی باید با برنامه مدون و مستمری همراه باشد تا به نتیجه مطلوب منتهی شود.
آنها تصریح میکنند که اگر اهداف بلندمدتی در طرح انتقال گورخرهای ایرانی وجود نداشته باشد، به دلایل متعددی ازجمله «مسائل ژنتیکی»، هدف عالی طرح انتقال که همانا احیای جمعیت این گونه ارزشمند در سایر زیستگاههای طبیعی است، بهدرستی محقق نخواهد شد و حتی شاهد زاد و ولد گورهای ناقصالخلقه خواهیم بود.
انتقال گورخرهای ایرانی در سالهای گذشته از همه توفیقات آن، تجربیات تلخی با خود به همراه داشته و ازجمله تلف شدن تعدادی از این گونههای منحصربهفرد در فرایند انتقال است؛ گرچه مسؤولان امر، امروز میگویند تجربیات تلخ گذشته عامل موفقیت این طرح در آینده خواهد بود و روزهای پیش رو بسیار امیدوارند.
ظاهری سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان در همین زمینه میگوید: باید اجرای یکسری برنامهها را برای پارک ملی کویر مرکزی مدنظر قرار دهیم و نسبت به ارتقای تنوع زیستی جمعیت پارک ملی کویر مرکزی برنامهها و اقدامات لازم انجام شود که در دستور کار محیطزیست قرار دارد.
وی اضافه کرد: اقدامات لازم در دستور کار است تا از درونآمیزی گورخرهایی که داخل پارک ملی کویر مرکزی هستند، پرهیز و نسبت به معرفی چندین رأس گورخر نر به داخل این جمعیت اقدام شود.
کاهش بارندگیها، بروز خشکسالیهای اخیر و کاهش پوشش گیاهی همه و همه دست در دست یکدیگر، سبب کمبود علوفه در زیستگاههای گورخر ایرانی شدهاند
سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان اظهار کرد: این اقدام سبب ایجاد اختلاط بیشتر و تنوع ژنتیکی جمعیت گورخر در پارک ملی کویر مرکزی میشود.
ظاهری تصریح کرد: این برنامه حتماً باید اجرایی شود؛ در غیر این صورت شاهد برخی ناقصالخلقهزاییها در آینده خواهیم بود و این تصور را باید داشته باشیم که این معرفیهای مجدد بهعنوان گورخرهایی که بتوانند اختلاطهای ژنتیکی را ارتقاء دهند، سبب ایجاد تنوع زیستی پایدار این گونه در پارک ملی کویر مرکزی میشود.
وی با بیان اینکه حتماً باید معرفی مجدد گونههای گورخر ایرانی انجام شود؛ در غیر این صورت برنامه کاملی به اجرا درنمیآید، افزود: معرفی مجدد آغاز شده و باید به همین طریق ادامه یابد تا به مرحله نهایی برسد و افزایش مطلوب جمعیت این گونه در پارک ملی کویر مرکزی را شاهد باشیم.
فیلمی از روند انتقال گورخرهای ایرانی:
سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان تأکید کرد: به لحاظ مطالعات ژنتیکی که در کشور انجام شده است، مجموعه مورد حفاظت توران و گورخرهای موجود در این مجموعه به لحاظ اختلاطهای ژنتیکی کاملاً پایدارتر و از تنوع ژنتیکی بهتری برخوردار هستند.
وی عنوان کرد: درونآمیزی در منطقه بهرام گور فارس تنوع ژنتیکی را کاهش داده است؛ در حالی که در مجموعه توران بهترین تنوع ژنتیکی گورخر ایرانی را شاهد هستیم.
ظاهری سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان در پاسخ به این سؤال که آیا برنامهای برای انتقال جدید گورخرهای ایرانی در دستور کار وجود دارد یا خیر؟ گفت: ما باید نسبت به ادامه فرآیند پایدار شدن جمعیت گورخر اقدام کنیم و پایدار شدن این گونه با اختلاطهای ژنتیکی بالا در مجموعه کویر مرکزی را به انجام برسانیم.
سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان با بیان اینکه تعداد گورخرهای ماده پارک ملی کویر مرکزی بالای هشت رأس است، ادامه داد: برای پایدار شدن جمعیت گورخر ایرانی ناگزیر هستیم تا نسبت به معرفی این گونه به مجموعه گورخرهای پارک ملی کویر مرکزی اقدام کنیم و برنامههایش باید تدوین و نسبت به اجرای آن اقدام شود.
تهدیدهایی که گور میکَنند!
حفاظت از گورخر ایرانی امروز یک اولویت است؛ آنهم، جدی، فوری و کارآمد. تمهیدات سازمان حفاظت محیطزیست برای حفاظت از گورهای ایرانی در سالیان اخیر تشدید شده؛ اما همچنان نیاز به تلاش بیشتری در این بخش احساس میشود.
تهدیدهای مختلفی نظیر خشکسالی، شکار غیرمجاز، خشکی تالابها، استفاده بیرویه از منابع آب زیرزمینی، آتشسوزی مراتع و جنگلها، آسیبرسانی انسان به عرصههای طبیعی و سایر موارد در سالهای اخیر همواره حیاتوحش ایران را در معرض خطر یا آسیب قرار داده است.
از اینرو، حفظ گونههای جانوری بهویژه گونههای کمیاب و نادر اولویتی جدی و غیرقابل انکار محسوب میشود که ضرورت دارد تا سازمان حفاظت محیطزیست برنامههای خود را برای این بخش تقویت کند.
ظاهری سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان در پاسخ به اینکه چه تهدیداتی برای گورخرهای ایرانی در طبیعت وجود دارد، گفت: در کل حیاتوحش علفخوار جزو حیاتوحش طعمه محسوب میشود و این حیاتوحش وقتی در مناطق آزاد و طبیعی زندگی میکند، یکسری تهدیدات برایش وجود دارد که گوشتخواران تهدیدات طبیعی اینگونه محسوب میشوند.
وی عنوان کرد: این یک امر طبیعی است و برای اینکه سیکل چرخه زندگی ادامه داشته باشد، گونههای علفخوار از گیاهان و گونههای گوشتخوار هم از علفخواران تغذیه میکنند؛ بالاخره یکسری تهدیدات طبیعی و غیرطبیعی برای گورخر ایرانی در طبیعت وجود دارد.
درد بیدرمان خشکسالیهای همیشگی
درد بیدرمان خشکسالیهای همیشگی هم گویا پایانی ندارد. دردی که اثر مستقیماش را بر حیاتوحش میگذارد و بسیاری از گونههای نادر طبیعت ازجمله گورخر ایرانی را در پی کمبود علوفه و غذای مناسب، دچار سختیهایی میکند.
کاهش بارندگیها، بروز خشکسالیهای اخیر و کاهش پوشش گیاهی همه و همه دست در دست یکدیگر، سبب کمبود علوفه در زیستگاههای گورخر ایرانی شدهاند و از اینرو، تدابیر حفاظت از گورخر ایرانی هم شکل و روی دیگری به خود گرفته است.
حالا محیطبانان کمتعداد پارکهای ملی در استان سمنان علاوه بر حفاظت از زیستگاههای بکر تحت نظر خود، باید کارهای دیگری ازجمله کمک به تأمین علوفه موردنیاز حیاتوحش و گورخرهای ایرانی را نیز در دستور کار قرار دهند.
حفاظت از این گونه ارزشمند در فصول گرم سال، زحمت مضاعفی را بر محیطبانان تحمیل میکند؛ اما با تلاش دولت دوستدارِ محیطزیست، این فعالیتها با قدرت ادامه مییابد.
ظاهری سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان با اشاره به وضع تأمین علوفه و امکانات در اختیار گورخر ایرانی گفت: حیاتوحش به سه چیز برای ایجاد جمعیت پایدار نیاز دارد؛ نخستین مورد امنیت است که امنیت زیستگاهی باید ایجاد شود، دیگری تأمین علوفه و مورد سوم تأمین منابع آبی است که باید مدنظر قرار گیرد.
گورخر ایرانی که فرایند جابهجایی زیستگاه آنها در سالهای اخیر محور توجه رسانهها بوده، اینروزها شرایط بهتری را نسبت به سالیان گذشته تجربه میکند
وی افزود: امسال استان سمنان در شرایط سخت خشکسالی قرار دارد؛ در شرایط خشکسالی تأمین علوفه مرتعی در سطح مراتع استان کاهش مییابد و ما باید نسبت به تأمین علوفه و توزیع آن بهطور دستی اقدام کنیم.
سرپرست اداره کل حفاظت محیطزیست استان سمنان اضافه کرد: امسال بالغبر ۷۰ تن علوفه برای منطقه حفاظتشده توران خریداری شد و این اقدام بهطور ویژه برای گورخر ایرانی که در زیستگاههای پارک ملی توران وجود دارد و شرایط سخت خشکسالی بر آنها حاکم شده، انجام گرفته است.
ظاهری با بیان اینکه علوفههای خریداریشده در طول ایام گرم سال و خشکسالی توزیع میشود، اظهار کرد: برای تأمین منابع آبی هم نسبت به لایروبی چشمهها و قنوات و تعمیر تلمبههای بادی بهمنظور استحصال آب موردنیاز در آبشخورها اقدام شد تا پایداری آب آشامیدنی انجام شود.
زیبای زرد کویر؛ نیازمند برنامه حفاظتی مدون
تحلیلهای کارشناسان محیطزیست نشان میدهد که شمار قابلتوجهی از گونههای مهم حیاتوحش کشورمان در بیش از نیمقرن گذشته و البته تا حدود 70 سال، یا منقرض شدهاند یا در معرض خطر شدید انقراض قرار گرفتهاند.
سازمان حفاظت محیطزیست هم آماری دارد که بر اساس آن، فقط طی نیمقرن اخیر، ۷۰ درصد گونههای برجسته حیاتوحش ایران از دست رفتهاند و این زنگ خطری برای گونههای باقیمانده ازجمله گورخرهای ایرانی است.
گرچه زاد و ولد گورخرها کمی بهبود یافته و اوضاع نسبت به سالهای قبل بهتر شده؛ اما این امر نافی لزوم برنامهریزی برای حفاظت از زیبای زرد کویر نیست.