سیستم پتنت، در حقیقت برای تشویق نوآوری‌هایی که برای جامعه سودمند و منحصر‌به‌فرد هستند، طراحی و اجرا شده است.

اختراع به معنی ساخت و تولید یک محصول جدید است که پیشتر به صورت فکری ناب یا یک تئوری کارآ به نظر می‌رسیده است؛ بیشتر اختراعات، از دل مراکز علمی، مانند مراکز تحقیق و توسعه شرکت‌ها، پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌­ها، یا به صورت یک فعالیت انفرادی توسط افراد خلاق ظهور می‌کنند؛ البته تعاریف قانونی و حقوقی نیز برای اختراع وجود دارد به طور مثال، در قانون ثبت اختراع ایران، تعریف اختراع عبارت است از: "نتیجه فکر فرد یا افراد که برای نخستین بار فرآیند یا فرآورده‌ای خاص را ارائه کرده و مشکلی را در یک حرفه‌، فن‌، فناوری‌، صنعت و مانند آن‌ها حل می‌کند."

اما پتنت یا گواهی ثبت اختراع، از طرف نهادهای حاکمیتی به ابداعاتی اعطا می‌شود که در قالب یک درخواست ثبت اختراع، به این ادارات ارائه می‌­شود و ادارات ثبت اختراع، با توجه به شرایط قانونی تعریف شده برای تعیین اختراع، آن درخواست را قابل ثبت تشخیص می­‌د­هند.

ثبت اختراع را می‌توان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مالکیت فکری دانست که به منظور حفاظت از اختراعات، نوآوری‌ها و ابداعات فناورانه، مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ مخترع، با هدف حفاظت از اختراع خود که می‌تواند یک محصول، فرآیند و به‌طور کلی یک راهکار جدید برای رفع یک مشکل باشد، آن را در سیستم پتنت به ثبت رسانیده و در صورت تأیید و اعطای گواهی ثبت اختراع به وی، می‌تواند برای مدت زمان محدود، از حق انحصاری بهره‌برداری از اختراع در محدوده جغرافیایی ثبت شده، استفاده کند.

دو ویژگی بسیار مهم گواهی‌های ثبت اختراع، "محدودیت زمانی" و "جغرافیایی" آن‌ها است. یک گواهی ثبت اختراع، معمولاً در یک بازه زمانی 20 ساله (از تاریخ ثبت درخواست) و در یک محدوده جغرافیایی مشخص، دارای اعتبار است، برای مثال، اخذ گواهی ثبت اختراع از سیستم پتنت آمریکا، به معنای محافظت از آن در مرزهای جغرافیایی این کشور بوده و مخترع یا صاحب‌امتیاز پتنت، تنها می‌تواند از بهره‌برداری‌های غیرمجاز افراد و شرکت‌ها در خاک این کشور و یا واردات محصولات نقض‌کننده پتنت به آن، جلوگیری به عمل آورد.

پس اگر مخترع یا فناوری، قصد حفاظت از اختراع خود در چندین کشور مختلف را داشته باشد، باید گواهی‌های ثبت اختراعی از دفاتر مربوط به هر یک از آن‌ها اخذ کند البته برخی دفاتر منطقه‌ای نیز وجود داشته که امکان حفاظت در یک منطقه جغرافیایی خاص و متشکل از چندین کشور را فراهم می‌کند؛ از مهم‌ترین این موارد، می‌توان به دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) اشاره کرد که با ثبت درخواست و اخذ گواهی از آن، می‌توان از حفاظت‌های ارائه شده در 38 کشور عضو برخوردار شد.

اما ثبت اختراع در ایران با چالش‌ها و مشکلاتی روبه‌رو است در همین رابطه، دکتر "زهرا شاکری"، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه قانون مصوب در مالکیت فکری اختراعات، مصوب سال 1386 است که جایگرین قانون مصوب سال 1310 شد، اظهار کرد: در قانون مصوب سال 1310 نظام ثبتی اختراعات، "اعلامی" و یا "ثبت" بوده است؛ در این نظام تنها با اعلام مخترع، اداره ثبت اختراع با بررسی شکلی و کلی اظهارنامه، همین که همان عنوان اختراع سابقه ثبتی نداشته باشد، اقدام به ثبت اختراع می‌کند.

وی با بیان اینکه براساس این قانون، اختراعات باید دارای 3 شاخص "گام ابتکاری"، جدید بودن" و "دارا بودن کاربردهای صنعتی" باشند، ادامه داد: در مورد جدید بودن، ما هر نوع استفاده کتبی، شفاهی و عملی از اختراع را مانع جدید بودن می‌دانیم؛ از این رو ارزیابان باید به بانک داده‌های اختراعات دسترسی داشته باشند که در بسیاری از موارد این امر اتفاق نمی‌افتد ضمن آنکه دسترسی به بسیاری از این پایگاه‌های داده رایگان نیست؛ از طرفی هم بعضی از ارزیابان یا اطلاعی از این بانک اطلاعات ندارند یا اگر اطلاع دارند برای دسترسی به این داده‌ها، پولی هزینه نمی‌کنند.

شاکری، ثبت اختراعات حوزه نرم‌افزارها را نیز یک حوزه پرچالش در دنیا توصیف کرد و گفت: نرم‌افزارها براساس دو نظام "کپی‌رایت" و "اختراع" حمایت می‌شوند، اگر نرم‌افزاری بخواهد تحت حمایت قانونی اختراعات قرار گیرد، باید از سه شرط "گام ابتکاری"، جدید بودن" و "دارا بودن کاربردهای صنعتی" برخوردار باشند و چون معمولاً نرم‌افزارها این سه ویژگی را ندارند، اظهارنامه‌های مربوط رد می‌شوند.

وی ادامه داد: ولی در هر حال نظامِ حق مولف یا کپی‌رایت، می‌تواند از نرم‌افزارها حمایت کنند؛ پتنت‌هایی که در حوزه نرم‌افزار صادر می‌شود، بسیار کم است؛ چون در این حوزه، رویکرد، ثبت پتنت نیست، بلکه بیشتر گرایش به سمت اثر ادبی و هنری بودن نرم‌افزار است؛ چرا که احراز سه شرط اصلی اختراعات بسیار دشوار است.

شاکری چالش ثبت نرم‌افزار را احراز سه شرط اصلی دانست و اظهار کرد: ما برای ثبت اختراع بیشتر تمایل داریم که یک خروجی ملموسی و قابل ساخت و تولید وجود داشته باشد و در مورد نرم افزارها این امر اتفاق نمی‌افتد، اگر هم بخواهیم الگوریتم‌ها را ثبت کنند که این امر می‌تواند جزو استثناها باشد و به عنوان اختراع ثبت نمی‌شود؛ ولی در قانون مصوب سال 1386 در نظام ثبت اختراعات تحولی ایجاد شد و از نظام اعلامی یا ثبت به نظام تحقیقی یا Examination تغییر کرد به این معنی که وقتی مخترع، اظهارنامه را پر می‌کند، اداره مالکیت فکری موظف به پذیرش آن نیست، بلکه از طریق ارزیابان خود اقدام به بررسی اظهارنامه می‌کند.

"اسماعیل قادری‌فر" معاون معاونت علمی و رئیس مرکز فناوری‌های راهبردی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری درباره مراحل ثبت طرح و ایده می‌گوید: مرجع ثبت اختراع برای مالکیت معنوی مخترعان طبق قانون برعهده قوه قضائیه و سازمان ثبت اسناد و املاک کشور در اداره مالکیت معنوی قوه قضائیه است که این سازمان به صورت آنلاین و برخط، اظهارنامه‌های مخترعان را به صورت کاملا الکترونیکی برای ارزیابی ثبتی انجام می‌دهد. 

وی می‌گوید: بعد از اینکه فرد متقاضی اختراع خود را در سامانه مربوطه در اداره ثبت اختراعات و مالکیت معنوی قوه قضائیه به ثبت رساند، این اداره از طریق کارگزاران تخصصی خود مانند سازمان‌ پژوهش‌های علمی صنعتی، پارک‌های علم و فناوری و آزمایشگاه‌های مرجع مورد تایید سازمان استاندارد که در سراسر کشور هستند کار ارزیابی، صحت‌سنجی، اصالت‌سنجی و بار اول بودن  اختراعات را انجام می‌دهند و پس از آن گواهی ثبت اختراع به فرد متقاضی یا افراد متقاضی اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی براساس درصد مالکیت‌ در آن اختراع صادر می‌شود. 

 رئیس مرکز فناوری‌های راهبردی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری معتقد است که فرایند ثبت اختراع در قوه قضائیه و سازمان اسناد و املاک کشور و اداره مالکیت معنوی به صورت خوداظهاری و ارزیابی توسط کارگزار صورت می‌گیرد ولی بعد از آن اگر مخترعی گمان می‌کند که اختراعش قابلیت تولید انبوه یا تجاری‌سازی را دارد باید از طریق بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری به سطح کیفی اختراع خود از قابلیت بازار احراز کند که معاونت علمی مخترعان را در سه سطح جدید بودن، گام ابتکاری بودن و کاربرد صنعتی از بُعد فنی بازار و تجاری‌سازی ارزیابی می‌کند.

معاونت علمی براساس آیین‌نامه حمایت از مخترعان که در بنیاد ملی تعریف شده از جمله بحث‌های تسهیلات، استقرار در مراکز نوآوری و پارک‌های علم و فناوری و پیدا کردن سرمایه‌گذار‌های خطرپذیر، این شرکت‌ها را حمایت می‌کند تا بتوانیم اختراع را وارد چرخه تجاری‌سازی کرده و شاهد تولید اختراع و وصول آن به بازار‌ها شویم. 

اما نکته‌ای که وجود دارد این است که تعدادی از مخترعان از به سرقت رفتن اطلاعات علمی اختراع خود توسط افراد مختلف و بعضاً تیم‌های داوری شکایت و گلایه دارند؛ "ابوذر سهرابی" یکی از مخترعان کشور درباره فرایند و جزئیات ثبت اختراع خود می‌گوید: متاسفانه زمانی که فرد طرح را ثبت می‌کند این طرح از راهکارهای قانونی خود عبور می‌کند و به سمت تصویب و نهایی شدن می‌رود البته قبل از تصویب از یکسری گلوگاه مانند دانشگاه عبور می‌کند و مورد داوری قرار می‌گیرد که این داورها ممکن است از اساتید دانشگاه‌ها باشند. 

وی می‌گوید: اما در فرایند داوری باید حدی از افشا را داشته باشیم که متاسفانه بحث کپی‌رایت برای محصولات رعایت نمی‌شود و بعضی از طرح‌ها در دانشگاه‌ها رد می‌شوند و بعد از مدت زمان کوتاهی شاهدیم که همین طرح با اسم یکی از داوران ثبت شده است و وارد بازار می‌شود که چنین اتفاقی به شخصه برای بنده رخ داده است و حتی برخی از دوستانم هم برای ثبت پتنت اقدام کردند که با چنین مساله‌ای مواجه شدند.