به گزارش خبرگزاری اقتصادایران ، هرچند امکان بازدید محدود مجازی این موزه وجود دارد؛ اما توصیه داریم بعد از تغییر وضعیت کرونا در سطح کشور و به ویژه شهر تهران، دیدار از این موزه را در برنامه خود بگنجانید و با مجموعه ای بی نظیر از تاریخ کهن و پرافتخار ایران آشنا شوید.

پیشینه ساخت موزه
آغاز موزه داری در ایران به زمان احمدشاه قاجار بازمی گردد که تعدادی از یافته های باستان شناسی و آثار تاریخی در یکی از اتاق های مدرسه دارالفنون به نمایش گذاشته شده بود. مجموعه آثار به نمایش گذاشته شده در این مکان که از آن با نام موزه ملی یاد می شد؛ در دوران پهلوی اول به عمارت مسعودیه تهران واقع در میدان بهارستان منتقل شد و آثار تاریخی دیگری شامل مجموعه ای از سکه های تاریخی، دست ساخته های مفرغی و کاشی و سفال نیز به آن افزوده شد. مجلس شورای ملی در سال 1306 امتیاز انحصاری فرانسوی ها برای کاوش های باستان شناسی را لغو کرد و متعاقب آن گردآوری یافته های باستان شناسی در ایران اهمیت یافت.به کوشش علی اصغر خان حکمت وزیر معارف وقت و به دستور رضا شاه ساخت موزه ملی ایران در سال 1312 آغاز شد. طراحی و ساخت موزه به آندره گدار فرانسوی سپرده شد.گدار،دانش آموخته دانشکده هنرهای زیبا پاریس بود و به دلیل دانش و تجربه اش در زمینه معماری و باستان شناسی؛ نخستین غیر ایرانی بود که در ایران به مقام دولتی گماشته شده بود. آندره گدار در سال 1308 ریاست اداره عتیقات که متولی امور باستان شناسی و موزه داری در کشور بود را عهده دار شد. حضور سی ساله گدار در ایران تحول گسترده ای در زمینه باستان شناسی و معماری را به ارمغان داشت. گدار شیفته معماری تاریخی ایران بود و آن را محصول روح ایرانی می دانست. به همین دلیل برای ساخت موزه ملی از معماری کهن ایران وام گرفت و سردر مرتفع موزه بر اساس معماری ساسانی؛ ورودی ایوان کسرا در کاخ تیسفون طراحی و ساخته شد. موزه در سه طبقه ساخته شد که یک طبقه به آثار متعلق به ایران پیش از اسلام و یک طبقه نیز به آثار ایران پس از اسلام اختصاص یافت. در دهه سی خورشیدی در کنار موزه ایران باستان؛ ساختمان دیگری الهام گرفته از کاخ ساسانی بیشاپور ساخته شد که قرار بود موزه مردم شناسی شود. به مرور زمان و با افزایش یافته های باستان شناسی و تاریخی در سال 1375 مجموعه آثار تاریخی بعد از اسلام به ساختمان مجاور موزه ایران باستان منتقل شد و مجموع دو بنا؛ موزه ملی ایران نام گرفت.

آثار ارزشمند موزه؛ از پیش از تاریخ تا قاجاریه
موزه ملی ایران یکی از مراکز مهم پژوهشی در زمینه تاریخ و فرهنگ بشری به شمار می آید. از ویژگی های منحصر به فرد موزه ملی ایران باید به شیوه به دست آمدن آثار موزه اشاره داشت چرا که بیشتر آثار به نمایش گذاشته شده در این موزه هویت و شناسنامه دارد و بر اساس پژوهش های باستانشناسی و مردم شناسی ادوار تاریخی به دست آمده است.

اشیای موزه ایران باستان در دو بخش پیش از تاریخ و دوران تاریخی و بخش پس از اسلام طبقه بندی شده اند. در بخش پیش از تاریخ و دوران تاریخی؛ اشیای موجود بر اساس دیرینگی ساخت و شکل گیری آنها به نمایش گذاشته شده اند. مسیری که برای بازدید در نظر گرفته شده است از قدیمی ترین دست ساخته های دوره پارینه سنگی آغاز می شود که قدمت برخی از آنها به یک میلیون سال قبل باز می گردد. به دلیل محدود بودن فضای موزه؛ صرفا پراهمیت ترین و با ارزشمندترین اشیا در نوع خود به نمایش گذاشته شده اند و بسیاری دیگر در مخازن موزه نگهداری می شوند. در ادامه به معرفی شاخص ترین آثار موزه می پردازیم.

قدیمی ترین آثار موجود در موزه در بخش پیش از تاریخ قرار دارد که ابزار سنگی اولیه است که در حفاری های منطقه کشفرود خراسان، غار دربند گیلان، شیوه تو مهاباد و دلادیز سیستان به دست آمده است که قدمت بیش از یک میلیون سال تا دویست هزار سال دارند. با عبور از بخش پیش از تاریخ؛ می توان شاهد ابزارها و وسایلی بود که بازمانده شکل گیری نخستین جوامع انسانی است. بازمانده اجاق، سفال های اولیه، قطعات خشت و اشیای ساخته شده از گل و داس های استخوانی اهم اشیای این بخش را تشکیل می دهد. پیکره های انسان و حیوان ساخته شده از گل کشف شده در منطقه قلعه رستم و پیکره گلی انسان موسوم به الهه باروری که در منطقه تپه سراب کرمانشاه کشف شده است از اشیای برجسته  این بخش از موزه است. در بخش های جلوتر می توان شاهد دست ساخته های انسانهای عصر آهن و مس و مفرغ بود. در کنار دست ساخته های زیبای مفرغی و ابزارهای آهنی و مسی؛ شاهد مجموعه بی نظیری از دست ساخته های گلی و مهرها می باشیم. در زمینه دست ساخته های مفرغی نیز در تاریخ کهن ایران منطقه لرستان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. با گذر از این مرحله تاریخی؛ به زمان پیدایش خط می رسیم و سنگ نبشته هایی به خط عیلامی، میخی و آرامی را شاهد هستیم. یکی از آثار شاخص دوره عیلامی ؛ قانون حمورابی است. این اثر، سنگ نوشته ای با ارتفاع دو متر است که به دستور حمورابی پادشاه بابل نگاشته شده است و شامل مجموعه ای از قوانین تجاری و عمومی است. قانون حمورابی در سال 1901 توسط مورگان در منطقه شوش کشف شد اما به موزه لوور فرستاده شد. بعدها موزه لوور مولاژ آن را به ایران هدیه داد که در موزه قابل مشاهده است! از دیگر آثار ارزشمند این دوره پیکره سفالی گاو نر است که از گل پخته لعاب دار ساخته شده و از منطقه چغازنبیل به دست آمده است. در ادامه بازدید از موزه از دو جام ارزشمند  زرین با نام های جام مارلیک و جام حسنلو که از جنس طلای ناب و با نقوش برجسته گاوهای بالدار و درخت زندگی است، نمی توان گذشت. با جلو تر رفتن تاریخ، می توان شاهد  عظمت و شکوه تاریخی و باستانی امپراتوری هخامنشی بود. در موزه ملی ایران علاوه بر نمایش سنگ نبشته ها ؛ سکه های ضرب شده با نقوش شاهان و تاج، دست ساخته های فلزی و آثار تراشیده شده از سنگ و پیکره های سنگی نیز قابل مشاهده است. نقش برجسته بار عام تخت جمشید، پیکر بدون سر داریوش، پیکره سنگی پنه لوپه، ستون سنگی که سرستون آن دو گاو پشت به هم است، سردیس بانوی قدرتمند پادشاهی هخامنشی ؛ آتوسا، دختر کوروش و سنگ نبشته خشایارشاه در تخت جمشید که در آن اهورامزدا را آفریننده شادی برای مردم می داند؛ اهم آثار به نمایش درآمده این دوره است. در باره آثار این برهه تاریخی می بایست به مومیایی مرد نمکی که در دهه های اخیر در معدن چهرآباد زنجان کشف شد نیز اشاره کرد. از آثار شاخص دوره های بعدی باید از پیکره مفرغی بزرگ زاده اشکانی یا بزرگ زاده الیمایی یاد کرد که در کتابهای درسی گذشته آن را به اشتباه سرباز پارتی نامیده بودند. این مجسمه از جنس مفرغ و تو خالی است که در حفاری های ایذه به دست آمده است. مجموعه بی نظیری از ظروف شیشه ای، نقره ای و طلایی، انواع ریتون های فلزی(مفرغی) و سفالی، سکه ها و کتیبه ها به خط پهلوی ساسانی از دیگر اشیای حاضر در بخش ایران بعد از تاریخ است.
بخش دوران اسلامی موزه خود به چند بخش تقسیم شده است. یک بخش ویژه صدر اسلام تا دوره ایلخانی است که مجموعه بی نظیری از قرآن های نگاشته شده بر پوست آهو، دست بافته های منطقه ری و اصفهان، سفال های نیشابور، گچبری و آجرکاری و شیشه کاری ها را در خود جای داده است. بخش دیگر شامل اشیای تاریخی تیموریان تا قاجار است. در این بخش شاهد اوج هنر نگارگری و کتاب آرایی می باشیم که آثار ارزشمندی در این خصوص وجود دارد. تابلوهای نقاشی و به ویژه نقاشی قهوه خانه ای و شمایل نگاری، زربافت های دوره صفوی، انواع دست بافته ها، کتیبه های سردر، خاتم کاری و درهای کنده کاری شده مهمترین آثار این بخش است. در بخش دیگر این قسمت؛ تالار قرآن قرار دارد که مجموعه ارزشمندی از قرآن های نگاشته شده بر پوست آهو و بر روی انواع کاغذها به نمایش گذاشته شده است. مهمترین اثر این بخش را می توان برگی از قرآن بزرگ بایسنقرمیرزا دانست که نادر شاه آن را از هرات به قوچان آورده بود و در جنگ ها همیشه این قرآن را به عنوان محافظ به همراه داشت.

مدیران موزه در گذر زمان
آندره گدار که خودش سازنده بنای موزه بود، نخستین مدیر موزه ملی ایران بود. بعد از گدار استادان صاحب نام باستان شناسی مانند سیدمحمد تقی مصطفوی، علی حاکمی دکتر عزت اله نگهبان و دکتر کیانی مدیریت موزه ملی ایران را عهده دار بودند. مهمترین ویژگی این مدیران، آشنایی کامل آنها با باستانشناسی بود و همگی دانش آموختگان رشته باستان شناسی از دانشگاه های معتبر خارجی بودند. بعد از وقوع انقلاب نیز از دانش آموختگان باستان شناسی برای مدیریت موزه ملی استفاده شد اما در مقاطعی مدیریت این مجموعه ارزشمند به دانش آموختگانی با مدرک غیر مرتبط مانند ادبیات و میکروبیولوژی نیز واگذار شده است. دو نکته قابل تامل در خصوص موزه ملی ایران در چند دهه اخیر وجود دارد. نخست آنکه در دهه های اخیر و در مقاطع مختلف اخباری در باره جابجایی آثار تاریخی، تخریب آثار و سرقت آثار منتشر می شود که اخبار منتشر شده یا بلافاصله تکذیب می شوند و یا با اعلام پیدا شدن اثر، خبر مسکوت می ماند. مورد دیگر نیز به مدیریت موزه در سال 1359 باز می گردد که مدیریت موزه به نصرت اله معتمدی سپرده شد. معتمدی در سال بعد برکنار می شود. پس از بررسی مخازن و تالارها در سال 1377 مشخص می شود که یکی از چهار الواح زرین هخامنشی که در کاوش های منطقه تخت جمشید به دست آمده بود و رضا شاه از آنها به عنوان قباله ایران نام برده بود؛ موجود نیست! نصرت اله معتمدی به سرقت لوح محکوم می شود و اعلام می دارد لوح طلای هخامنشی را آب کرده و به فروش رسانده است! بعدها یکی از همکاران او اعلام کرد معتمدی با پول طلای آب شده لوح هخامنشی یک دستگاه اتومبیل پیکان خریده بود! جالب اینجاست که این فرد تا زمان دستگیری، سرپرستی کاوش های باستان شناسی در چندین منطقه ایران را عهده دار بوده است!

گزارش و عکس: جواد عرفانیان عالی منش