قرن بیست‌ویکم با گسترش بی‌سابقه فناوری اطلاعات و ارتباطات، مفهومی جدید به نام «حق دسترسی به اطلاعات» را به رسمیت شناخته است. با این‌حال، این حق با چالش‌های عمیقی همراه شده است. نفوذ فناوری به خصوصی‌ترین لایه‌های زندگی بشر، از جمله زندگی کودکان، خطرات متعددی را به همراه داشته است که در صورت عدم رعایت استانداردهای لازم، می‌تواند پیامدهایی جبران‌ناپذیر ایجاد کند.

کودکان که سرمایه‌های آینده جوامع انسانی به شمار می‌روند، از توانایی کافی برای بهره‌برداری مثبت از فناوری‌های دیجیتال برخوردار نیستند. به همین دلیل، بیش از هر گروه دیگری در معرض پیامدهای منفی این فضا قرار دارند. یکی از نمونه‌های بارز این پیامدها، پدیده «زورگویی مجازی» است که شامل آزار و اذیت‌های روانی، تهدید، توهین و انتشار غیرمجاز اطلاعات کودکان می‌شود.

آثار سوء این پدیده بر روح و روان کودک، از جمله کاهش اعتمادبه‌نفس، احساس ناامنی و اضطراب، قابل انکار نیست. در همین راستا، نقش والدین در آگاه‌سازی و تربیت کودکان اهمیت مضاعفی پیدا کرده است. قوانین ملی و بین‌المللی نیز بر مسئولیت والدین در تأمین امنیت کودکان تأکید دارند؛ از جمله در ماده‌1178 قانون مدنی ایران که وظیفه تربیت صحیح فرزندان را بر عهده‌ والدین می‌گذارد.

مطالعات آماری در خلال سال‌های 1402 تا 1403 حاکی از آن است که دسترسی کودکان به ابزارهای دیجیتال در سراسر جهان، حتی بیش از بزرگسالان است. به‌عنوان نمونه، بر اساس نظرسنجی روزنامه گاردین در سال 2024، بیش از 91 درصد کودکان بریتانیایی صاحب گوشی هوشمند هستند. در 19 کشور اروپایی نیز 80 درصد کودکان 9 تا 16 ساله از وسایل هوشمند بهره‌مندند. این آمارها نشان می‌دهند که استفاده از فناوری در میان کودکان به شدت رو به افزایش است.

هم‌زمان با این رشد، شرکت‌های فناوری نیز در تلاش‌اند ابزارهایی برای کنترل و مدیریت مصرف کودکان طراحی کنند. از جمله این ابزارها می‌توان به قابلیت‌های نظارتی در سیستم‌عامل‌های اپل و اندروید یا ابزارهای پخش محتوای آنلاین اشاره کرد که والدین را در نظارت بر محتوای مصرفی فرزندان یاری می‌دهند.

برای حفظ امنیت کودکان در فضای مجازی، آموزش مهارت‌های لازم به کودکان و والدین ضروری است. خانواده‌ها، دولت‌ها و نهادهای غیردولتی باید به‌عنوان یک شبکه حمایتی عمل کنند تا کودکان در استفاده از فناوری نه‌تنها ایمن باشند، بلکه بتوانند از آن به‌عنوان ابزاری برای رشد فردی و اجتماعی بهره‌مند شوند. به همین ترتیب، نقش کتاب و کتاب‌خوانی در این زمینه اهمیت خاصی دارد. کتاب‌ها می‌توانند بستری مناسب برای آموزش مهارت‌های اجتماعی، تقویت تفکر انتقادی و افزایش آگاهی کودکان درباره خطرات فضای مجازی باشند. از سوی دیگر، ایجاد فضایی که در آن کودکان به جای صرف زمان طولانی در فضای مجازی، به مطالعه و خلاقیت بپردازند، گامی موثر در حفظ سلامت روانی و جسمی آنان خواهد بود.

در دنیای امروز، عدالت و امنیت برای کودکان در فضای مجازی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. تلاش جهت نظارت، آموزش و ایجاد ابزارهای مناسب، نیازمند همگرایی همه نهادها و افراد جامعه است. فناوری، همان‌گونه که می‌تواند تهدیدآفرین باشد، فرصتی کم‌نظیر برای رشد و توسعه کودکان نیز به شمار می‌رود. مسئولیت ما، هدایت این فرصت‌ها به مسیری است که نسل آینده بتواند با بهره‌گیری از آن، جهانی عادلانه‌تر و امن‌تر بسازد.

نویسنده: محمدمهدی سیدناصری؛ پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان