نمایشگاه کتاب نزدیک است و یک کتاب باز طلب ما!
اقتصاد ایران: این روزها برنامه «اکنون» در نمایش خانگی خوش می‌درخشد، در حالی‌که تلویزیون همچنان در جست‌وجوی جایگزینی برای «کتاب‌باز» است. با فرارسیدن نمایشگاه بین‌المللی کتاب، خلأ برنامه‌ای در سبک و سیاق «کتاب‌باز» بیش از هر زمان دیگری به چشم می‌آید.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
برنامه «کتاب‌باز» که با اجرای سروش صحت و رویکردی متفاوت در حوزه ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی روی آنتن می‌رفت، بیش از چهار سال پیش به‌طور ناگهانی و بدون اطلاع‌رسانی قبلی از کنداکتور شبکه نسیم حذف شد. این تعطیلی بی‌مقدمه، در حالی صورت گرفت که هیچ‌گاه دلیل روشنی از سوی مدیران صداوسیما برای آن ارائه نشد؛ موضوعی که با واکنش و تعجب گسترده مخاطبان و اهالی فرهنگ روبه‌رو شد.
در شرایطی که رسانه‌ها در جهان تلاش می‌کنند برنامه‌های موفق خود را تثبیت و حمایت کنند، حذف ناگهانی برنامه‌ای پرمخاطب مانند «کتاب‌باز» از سوی صداوسیما، به‌ویژه بدون جایگزینی مناسب، اقدامی عجیب و غیرمنتظره به نظر می‌رسید. تلویزیون ایران سال‌ها در حوزه تولید محتوای مرتبط با کتاب، با کمبود جدی مواجه بوده و «کتاب‌باز» یکی از معدود تلاش‌های موفق در این زمینه به شمار می‌رفت.
در حالی که انتظار می‌رفت وقفه برنامه موقتی باشد، این توقف به تعطیلی دائمی انجامید و خلأ ناشی از نبود چنین برنامه‌ای همچنان احساس می‌شود. اکنون، با گذشت چند سال، خبرهایی از احتمال بازگشت برنامه‌ای مشابه، بار دیگر امیدهایی را در دل علاقه‌مندان به کتاب و رسانه روشن کرده است.
سیدمحمدرضا خوشرو، مدیر شبکه نسیم، در گفت‌وگوی نوروزی خود با خبرنگار تسنیم، اعلام کرد: «چندین تیم تولید، پیشنهادهایی برای ساخت برنامه‌ای در قالب و مضمون "کتاب‌باز" ارائه کرده‌اند. برخی از این پیشنهادها با حضور مجدد سروش صحت و برخی دیگر با اجرای چهره‌های تازه مطرح شده‌اند.»
وی در ادامه افزود: «گفت‌وگوهایی نیز با نهادهای دولتی فعال در حوزه کتاب صورت گرفته که نشان‌دهنده علاقه‌مندی این نهادها برای حمایت از برنامه‌های فرهنگی با محوریت کتابخوانی است. همچنین، برخی شرکت‌های تجاری که در شبکه نسیم سرمایه‌گذاری دارند، تمایل خود را برای مشارکت در تولید برنامه‌ای مشابه اعلام کرده‌اند تا در راستای مسئولیت‌های فرهنگی خود گام بردارند.»
اگرچه این اظهارات نشان از توجه و تمایل مدیران رسانه ملی برای احیای برنامه‌ای در حوزه کتاب دارد، اما هنوز تصمیم قطعی یا زمان مشخصی برای آغاز تولید و پخش این برنامه اعلام نشده است. حال باید دید که آیا این وعده‌ها به مرحله اجرا می‌رسد یا همچنان در حد گفت‌وگو و طرح باقی خواهد ماند.
پس از تعطیلی ناگهانی و پرحاشیه برنامه موفق «کتاب‌باز»، تلویزیون تلاش‌هایی پراکنده برای تولید برنامه‌هایی مشابه انجام داده است؛ تلاش‌هایی که تاکنون نتوانسته‌اند جای خالی آن برنامه محبوب را در میان مخاطبان پر کنند.
در این مدت، شبکه‌های مختلف سیما با بهره‌گیری از چهره‌هایی چون بهروز افخمی و شهرام شکیبا کوشیدند برنامه‌هایی با محوریت کتاب تولید کنند، اما هیچ‌یک از این برنامه‌ها نتوانستند مقبولیت و محبوبیتی در میان مخاطبان به دست آورند.
ساخت یک برنامه تلویزیونی در حوزه کتاب، کاری صرفاً فنی یا نمایشی نیست، بلکه نیازمند شناخت عمیق، علاقه‌مندی شخصی و دغدغه‌مندی فرهنگی است. تهیه‌کننده و مجری چنین برنامه‌هایی باید خود از اهالی کتاب باشند؛ کسی که نه‌تنها کتاب می‌خواند، بلکه فهمی دقیق از فضای نشر، دغدغه‌های نویسندگان و نیازهای فرهنگی جامعه دارد.
نمونه موفق این رویکرد را می‌توان در عملکرد سروش صحت در برنامه «کتاب‌باز» دید. صحت که خود از کتاب‌خوانان حرفه‌ای به شمار می‌رود، با عشق، دانش و تسلط کامل، برنامه‌ای دلنشین و تأثیرگذار ساخت که توانست مخاطبان بسیاری را با دنیای کتاب آشتی دهد. این ویژگی‌ها باعث شد «کتاب‌باز» از یک برنامه ساده تلویزیونی فراتر رود و به یکی از مهم‌ترین اتفاقات فرهنگی رسانه ملی تبدیل شود.
موفقیت‌های اخیر صحت و تیمش در قالب برنامه «اکنون» که در بستر نمایش خانگی منتشر می‌شود، گواهی دیگر بر همین نکته است. «اکنون» نه‌تنها توجه کتاب‌دوستان را جلب کرده، بلکه توانسته کسانی را که معمولاً سراغ کتاب نمی‌رفتند، به کتاب و کتابخوانی علاقه‌مند کند. همان مسیری که پیش‌تر در «کتاب‌باز» پیموده شده بود، حالا در خارج از تلویزیون ادامه دارد.
در همین حال، مدیران تلویزیون همچنان در پی طرحی جایگزین برای «کتاب‌باز» هستند؛ جست‌وجویی که با وجود گذشت چند سال، هنوز به نتیجه‌ای ملموس نرسیده است. حتی برنامه «داستان شد» با اجرای سیدبشیر حسینی که از شبکه سه سیما روی آنتن رفت نیز نتوانست در رقابت با «اکنون» جایگاهی در میان علاقه‌مندان به کتاب پیدا کند. بازخوردهای مخاطبان در فضای مجازی و استقبال از برنامه سروش صحت در نمایش خانگی، گواه این ناتوانی است.
با این حال، نمی‌توان انکار کرد که صداوسیما در ایام نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، تلاش‌هایی برای پوشش اخبار و رویدادهای مرتبط با کتاب انجام می‌دهد. در این بازه، برنامه‌هایی به‌صورت زنده و مستقیم از نمایشگاه پخش می‌شوند و رادیو و تلویزیون با گفت‌وگو با نویسندگان، ناشران و کارشناسان حوزه کتاب همراه می‌شوند.
اما کتاب و کتابخوانی، نیازمند توجهی دائمی و نه صرفاً موسمی است. مسئله پایین بودن سرانه مطالعه در کشور و لزوم ترویج فرهنگ کتابخوانی از موضوعاتی است که باید به‌صورت مستمر در دستور کار رسانه ملی قرار گیرد. ساخت و تداوم برنامه‌هایی که مردم را به کتاب علاقه‌مند کند، ضرورتی انکارناپذیر در شرایط امروز فرهنگی کشور به شمار می‌رود.
با نگاهی به عملکرد سال‌های اخیر رسانه ملی، به‌ویژه در حوزه کتاب، این پرسش همچنان مطرح است: آیا صداوسیما در مسیر بازگشت به تولید محتوای فرهنگی جدی و اثرگذار گام برمی‌دارد، یا همچنان در غیاب برنامه‌هایی مانند «کتاب‌باز» تنها به برنامه‌هایی گذرا و بی‌اثر بسنده خواهد کرد؟
بررسی عملکرد رسانه ملی در زمینه ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی، تصویری از فراز و فرودهای متعدد را پیش چشم می‌گذارد. از دوران پخش برنامه‌هایی همچون «کتاب‌فروشی هدهد» تا مقاطع مختلفی که کتاب، محور برنامه‌سازی در تلویزیون قرار گرفت، تلاش‌هایی انجام شده اما نتیجه نهایی هنوز با نقطه مطلوب فاصله زیادی دارد.
یکی از نمونه‌های قابل توجه، اقداماتی بود که در مقاطعی با حمایت بسیج صداوسیما برای معرفی کتاب در قالب تیزرهای تبلیغاتی صورت گرفت؛ تلاشی که هدف آن ارتقاء سطح مطالعه عمومی در جامعه بود. با این حال، تجربه نشان داده است که یکی از موفق‌ترین روش‌های رسانه ملی برای توسعه کتابخوانی، تولید و پخش آثار اقتباسی از کتاب‌هاست. سریال‌ها و برنامه‌هایی که به واسطه اقتباس از آثار ادبی شکل می‌گیرند، می‌توانند تأثیر عمیق‌تری بر مخاطبان بگذارند.
در کنار این نقاط مثبت، نکات مغفولی نیز وجود دارد. از جمله اینکه در سال‌های اخیر نه تنها برنامه تأثیرگذار و پایداری در حوزه کتاب‌محور روی آنتن نرفته، بلکه حتی خبری از سریال‌هایی که علاقه به کتاب را در مخاطب برانگیزد نیز نیست. در کنار همه این‌ها، غیبت تبلیغات فرهنگی در رسانه ملی، به‌ویژه در حوزه کتاب، بیش از پیش احساس می‌شود.
تلویزیون در شرایطی که با تنگنای بودجه‌ای روبه‌روست، بخش عمده‌ای از کنداکتور خود را به تبلیغات بازرگانی اختصاص داده است؛ تبلیغاتی که گاهی محتوای آن با شرایط اقتصادی خانواده‌ها همخوانی ندارد. در حالی‌که اختصاص بخش کوچکی از این تبلیغات به محصولات فرهنگی مانند کتاب، سینما، تئاتر و موسیقی، می‌تواند ضمن کمک به ارتقاء فرهنگ عمومی، بخشی از رسالت فرهنگی رسانه ملی را نیز محقق کند.
برخی کارشناسان بر این باورند که تبلیغ کتاب در شرایط اقتصادی سخت، چندان مؤثر نخواهد بود. اما در مقابل، گروهی دیگر معتقدند که در میان انبوه تبلیغات تجاری، کتاب نیز می‌تواند جایگاهی پیدا کند و به مرور، سهمی از سبد خرید فرهنگی خانواده‌ها را به خود اختصاص دهد.
در همین راستا، لزوم بازگشت قصه‌گویی برای کودکان و نوجوانان در قالب برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی نیز بیش از پیش احساس می‌شود. برنامه‌هایی که به جای هیجانات سطحی و بی‌محتوا، ذهن و روح کودک را با دنیای کتاب و تخیل غنی کنند و آن‌ها را از گرایش بیش‌ازحد به بازی‌های دیجیتالی دور سازند.
از سوی دیگر، رشد اقتباس‌های تلویزیونی در سال‌های اخیر نیز روزنه‌ای از امید گشوده است. تجربه موفق آثار اقتباسی نظیر «قصه‌های مجید» به کارگردانی زنده‌یاد کیومرث پوراحمد که برگرفته از داستان‌های هوشنگ مرادی کرمانی بود، یا آثاری همچون «کوچک جنگلی» و «وارش»، نشان داده‌اند که پیوند ادبیات و تصویر می‌تواند جذابیت و تأثیر دوچندانی داشته باشد.
جریان ساخت آثار اقتباسی در شبکه نمایش خانگی نیز رشد قابل توجهی یافته است. سریال‌هایی مانند «زخم کاری»، «یاغی» و «سوران» هر یک در بستر اقتباس از آثار ادبی یا تاریخی، با استقبال گسترده‌ای مواجه شدند. همچنین، اقتباس از کتاب «حکایت‌های کمال» برای ساخت سریالی کودکانه و تولید سریال «وارش» بر اساس رمان «مهاجران» نوشته هاوارد فاست، از دیگر نمونه‌های موفق در این حوزه به شمار می‌روند.
تازه‌ترین گام در این مسیر، سریال «سووشون» به کارگردانی نرگس آبیار است که بر اساس نخستین رمان سیمین دانشور ساخته شده و در آستانه پخش قرار دارد. اگرچه این روند رو به رشد قابل تحسین است، اما بسیاری از صاحب‌نظران تأکید دارند که برای حفظ هویت فرهنگی، بهتر است تمرکز اصلی بر اقتباس از کتاب‌ها و نمایشنامه‌های ایرانی باشد؛ اتفاقی که در بسیاری از تئاترهای موفق، کمتر دیده می‌شود و اغلب آثار، برگرفته از متون خارجی یا ترجمه‌ها هستند.
با نزدیک شدن به ایام نمایشگاه بین‌المللی کتاب، بار دیگر این سؤال تکرار می‌شود: آیا رسانه ملی توانسته در مسیر ترویج فرهنگ کتابخوانی، آن‌گونه که باید، تأثیرگذار باشد؟ آیا توانسته محتوای کتاب‌ها را وارد زیست روزمره مردم و سبد فرهنگی خانواده‌ها کند؟
پاسخ این پرسش‌ها به یک خواست جدی و عزمی راسخ در رسانه ملی نیاز دارد؛ اینکه کتاب نه‌تنها موضوع برنامه‌های خاص و فصلی باشد، بلکه به تعبیر رهبر معظم انقلاب، «کتاب باید در خانواده‌ها به مسئله تبدیل شود»؛ همان‌گونه که هر کالایی برای دیده شدن، نیازمند معرفی و تبلیغ است، کتاب نیز برای دیده شدن، باید در رسانه حضور مستمر و اثربخش داشته باشد.