چرا کودکان از کتاب به فیلترشکن پناه می‌برند؟
اقتصاد ایران: بیش از ۹۷ درصد نوجوانان ۱۵ تا ۱۷ سال و ۶۳ درصد کودکان زیر ۱۳ سال حداقل یک‌بار از فیلترشکن استفاده کرده‌اند. در مقابل، سرانه مطالعه کتاب‌های غیردرسی در ایران کمتر از ۱۵ دقیقه در روز است، که یکی از پایین‌ترین نرخ‌ها در جهان به شمار می‌رود.
بر اساس داده‌های اخیر؛ بیش از 97 درصد نوجوانان 15 تا 17 سال و 63 درصد کودکان زیر 13 سال حداقل یک‌بار از فیلترشکن استفاده کرده‌اند. میانگین استفاده از فیلترشکن در میان کاربران ایرانی به حدود 90 درصد رسیده است. در مقابل، سرانه مطالعه کتاب‌های غیردرسی در ایران کمتر از 15 دقیقه در روز است، که یکی از پایین‌ترین نرخ‌ها در جهان به شمار می‌رود.
این آمار نشان‌دهنده بحران جدی در حوزه مطالعه و یادگیری در ایران است. فیلترینگ باعث شده است که کودکان به جای توسعه سواد اطلاعاتی، به دنبال راه‌های فرار از محدودیت‌ها باشند، بدون آنکه بدانند چگونه اطلاعات صحیح را پردازش و تحلیل کنند.
چرا مطالعه جایگزین مناسبی برای فیلترشکن است؟
1- تقویت مهارت‌های تفکر انتقادی و شناختی: کتاب‌خوانی یکی از مهم‌ترین ابزارها برای رشد تفکر تحلیلی، توانایی حل مسئله و درک عمیق مسائل است. درحالی‌که اینترنت و فیلترشکن‌ها اغلب به دسترسی سریع و سطحی به اطلاعات منجر می‌شوند، مطالعه کتاب‌ها، به ویژه آثار علمی و ادبی، باعث افزایش تمرکز و درک عمیق‌تر مفاهیم می‌شود.
2- کاهش تأثیرات منفی روان‌شناختی فضای دیجیتال: تحقیقات نشان داده‌اند که مصرف بیش از حد اینترنت و استفاده از فیلترشکن می‌تواند باعث افزایش استرس، اضطراب و افسردگی در کودکان شود. از سوی دیگر، مطالعه کتاب‌های مناسب می‌تواند اثرات آرامش‌بخشی داشته باشد و حتی به کاهش مشکلات تمرکز و بیش‌فعالی کمک کند.
3- افزایش تعاملات اجتماعی و مهارت‌های ارتباطی: فضای مجازی، به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، می‌توانند باعث کاهش تعاملات اجتماعی واقعی کودکان شوند. در مقابل، باشگاه‌های کتاب‌خوانی، جلسات داستان‌خوانی و بحث‌های گروهی درباره کتاب‌ها، می‌توانند مهارت‌های اجتماعی و گفت‌وگو را در کودکان تقویت کنند.
چرا کودکان ایرانی کمتر کتاب می‌خوانند؟
چند عامل کلیدی در کاهش فرهنگ مطالعه در میان کودکان ایرانی نقش دارند:
1 ـ فقدان محتوای جذاب و مناسب برای نسل دیجیتال
2 ـ قیمت بالای کتاب‌های باکیفیت و عدم دسترسی گسترده به منابع رایگان
3 ـ تمرکز بیش از حد سیستم آموزشی بر کتاب‌های درسی و آزمون‌محور بودن نظام آموزش
4 ـ تغییر سبک زندگی و جایگزینی شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین با کتاب‌خوانی.
راهکارهای تقویت فرهنگ مطالعه و کاهش وابستگی به فیلترشکن
1 ـ دیجیتالی‌سازی کتاب‌ها و ایجاد پلتفرم‌های مطالعه جذاب؛ ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال، انتشار کتاب‌های صوتی و طراحی اپلیکیشن‌های تعاملی کتاب‌خوانی می‌تواند مطالعه را برای کودکان جذاب‌تر و در دسترس‌تر کند.
2 ـ سیاست‌های حمایتی برای کاهش قیمت کتاب و افزایش دسترسی به منابع مطالعاتی؛ حمایت از انتشار کتاب‌های کودک و نوجوان، کاهش مالیات بر صنعت نشر و ارائه یارانه‌های کتاب می‌تواند سرانه مطالعه را افزایش داده و مطالعه را جایگزین وقت‌گذرانی بی‌هدف در فضای مجازی کند.
3 ـ ایجاد فضای مطالعه در مدارس و خانواده‌ها؛ نهادینه‌سازی عادت مطالعه از طریق ایجاد زنگ مطالعه در مدارس، برگزاری مسابقات کتاب‌خوانی و ترویج مطالعه گروهی در خانواده‌ها می‌تواند کودکان را به سمت مطالعه سوق دهد.
4 ـ بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ و دسترسی به منابع علمی معتبر؛ سیاست‌های فیلترینگ، نه‌تنها مانع دسترسی کودکان به اطلاعات صحیح می‌شود، بلکه آن‌ها را به استفاده از فیلترشکن‌های ناامن سوق می‌دهد. ایجاد سیستم‌های نظارتی هوشمند، به جای فیلترینگ گسترده، می‌تواند به دسترسی ایمن و هدفمند به اطلاعات کمک کند.
وابستگی شدید کودکان به فیلترشکن‌ها، نه‌تنها آن‌ها را در معرض خطرات دیجیتالی قرار داده، بلکه فرهنگ مطالعه و تفکر عمیق را در میان نسل جدید تضعیف کرده است. جایگزینی کتاب‌خوانی با استفاده بی‌رویه از اینترنت می‌تواند نه‌تنها به ارتقای سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی کودکان کمک کند، بلکه آن‌ها را از آسیب‌های روانی و اجتماعی فضای مجازی نیز مصون نگه دارد. اگر سیاست‌گذاران، خانواده‌ها و نظام آموزشی به دنبال کاهش وابستگی دیجیتال و افزایش کیفیت آموزش هستند، می‌بایست مطالعه را به عنوان یک راهکار فرهنگی و پایدار در اولویت قرار دهند. کودکانی که به مطالعه علاقه‌مند شوند، کمتر به دنبال فرار از محدودیت‌های اینترنتی خواهند بود، زیرا آن‌ها در دنیای کتاب، آزادی واقعی را تجربه خواهند نمود.