در این مدت، با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌های اقتصادی، کشورمان توانست گام‌های بزرگی در زمینه بهداشت عمومی بردارد و نظام سلامت را به یکی از ارکان اساسی توسعه کشور تبدیل کند.

یکی از بارزترین دستاوردهای این دوران، توسعه خدمات پیشگیری از بیماری‌ها و افزایش پوشش واکسیناسیون بوده که نه تنها سلامت عمومی را ارتقا بخشیده بلکه تاثیرات قابل توجهی در کاهش میزان مرگ و میر کودکان در ایران داشته است.

در نخستین سال‌های پس از انقلاب، وزارت بهداشت و درمان با همکاری نهادهای مختلف، برنامه‌های پیشگیرانه‌ای را آغاز کرد که هدف اصلی آن مقابله با بیماری‌های واگیردار و ارتقای سطح بهداشت در جامعه بود.

برنامه‌های واکسیناسیون از جمله این اقدامات بود که به طور ویژه در مناطق روستایی و دورافتاده کشور اجرا و موفق به کنترل و حتی ریشه‌کن کردن برخی بیماری‌های خطرناک مانند فلج اطفال شد. این اقدامات نه تنها در کاهش شیوع بیماری‌ها مؤثر بودند بلکه باعث کاهش چشمگیر مرگ و میر کودکان زیر پنج سال شدند.

واکسیناسیون در ایران دارای سابقه بسیار طولانی است به طوری که اولین بار، واکسیناسیون آبله با واکسن جدید در ایران در سال 1820 یعنی بعد 20 سال از ساخت آن توسط "ادوارد جنر" دانشمند انگلیسی، آغاز شد. در اوایل قرن بیستم تلاش زیادی برای مقابله با بیماری آبله و مایه کوبی همگانی انجام شد و سپس با فعال شدن انستیتو پاستور ایران و موسسه واکسن و سرم سازی رازی، قدم‌های بزرگی در جهت تولید واکسن‌های تیفوئید، وبا، آبله و ب‌ث‌ژ، در کشور برداشته شد.

اولین بار واکسن سرخک در تهران توسط یک پزشک اطفال در سال 1346 شمسی به یک کودک تزریق شد اما در سال 1362 کمیته کشوری واکسیناسیون در وزارت بهداری وقت واکسیناسیون به عنوان یک جزء اساسی از برنامه مراقبت‌ها ادغام شد.

براساس آمار وزارت بهداشت، میزان پوشش واکسیناسیون کودکان در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی کمتر از 35 درصد بود اما با برنامه‌ریزی‌های منظم بهداشتی و درمانی و همچنین آموزش و بکارگیری نیروهای بهداشتی از جمله بهورزان، به سرعت افزایش یافت به طوری که این آمار در سال 1372 به بالای 95 درصد از نظر تزریق واکسن ثلاث رسید.

جدول زیر که برگرفته از نشریه پژوهشی فرهنگستان علوم پزشکی کشور است، آمار مقایسه‌ای مرگ و میر کودکان زیر یکسال و زیر پنج سال را نشان می‌دهد؛ بر این اساس، میزان مرگ و میر کودکان زیر پنج سال در کشور در حدود 178 نفر در سال 1355 بود.

به این معنا که از هر هزار نفر نوزادی که متولد می‌شد 178 مورد از آن‌ها جان خود را از دست می‌دادند؛ این آمار در سال 1397 به 16 مرگ در هر هزار تولد زنده و اکنون به کمتر از 8 نفر در هر هزار تولد رسیده است.

در گذشته‌ای نه‌چندان دور، بیماری‌هایی مانند تراخم، آبله، کچلی، شپش، و کک به‌شدت شایع بود. واکسیناسیون تقریباً وجود نداشت و بسیاری از شهرها و روستاها فاقد سیستم آب بهداشتی و فاضلاب بودند. بیماری‌های عفونی و انگلی شیوع گسترده‌ای داشتند و بیماری‌های خطرناکی مانند مالاریا و لیشمانیوز در نقاط مختلف کشور بیداد می‌کرد.

سیدمحسن زهرایی، رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت درباره دستاوردهای حوزه بهداشتی کشور می‌گوید: «ایمن سازی یکی از شناخته شده ترین و موثرترین روش های پیشگیری از بیماری های دوران کودکی است و بدون تردید، واکسیناسیون نقشی شگرف در سلامت جامعه ایفا کرده است.

در40 سال گذشته و پس از آغاز برنامه توسعه ایمن سازی (EPI) از سال 1363 در ایران، دستاوردهای مهمی در پیشگیری و کنترل بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن و ارتقای سلامت کودکان کشورمان حاصل شده است. از سال 1380 کشورمان عاری از فلج اطفال است، کزاز نوزادی در سال 1375 و ویروس‌های بومی سرخک و سرخجه در سال 1398 حذف شده‌اند، بیماری‌های دیفتری، سیاه سرفه و اوریون کنترل شده‌اند و میزان شیوع حاملین مزمن هپاتیت B به کمتر از یک درصد کاهش یافته است.»

وی می‌افزاید: «بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، نرخ مرگ و میر کودکان زیر پنج سال در ایران از 52 مرگ در هر 1000 تولد زنده در سال 2000 به 14 مرگ در هر 1000 تولد زنده در سال 2020 و نیز مرگ و میر کودکان زیر یک سال (IMR) از 38 مرگ در هر 1000تولد زنده در سال 2000 به 11.5 مرگ به ازای هر 1000 تولد زنده در سال 2020 کاهش یافته است. کلیدی ترین استراتژی کشور برای دستیابی به دستاوردهای مذکور، پوشش بالای 99 درصد ایمن سازی جاری کودکان و سایر گروه‌های هدف است.»

چه شد که شاخص‌های بهداشتی کشور رشد کرد؟

یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش دسترسی مردم به خدمات بهداشتی و دستیابی به این دستاوردهای مهم در حوزه بهداشتی کشور، راه‌اندازی خانه‌های بهداشت بود. طراحی شبکه‌های بهداشتی در وزارت بهداری آغاز شد و در وزارت بهداشت استمرار یافت و تکمیل شد.

نخستین خانه‌های بهداشت کشور شهریورماه 1363 تأسیس و راه اندازی شدند و نیروهای محلی به نام بهورز، برای ارائه خدمات اولیه بهداشتی در روستاها، به تدریج در این مراکز مشغول به کار شدند. به تدریج این شبکه بهداشتی گسترش یافت به طوری که در سال 1379، تعداد خانه‌های بهداشت روستایی به بیش از 16000 واحد رسید و اکنون بیش از 30 هزار واحد مرکز و خانه بهداشت در سراسر کشور در حال فعالیت و ارائه خدمات بهداشتی اولیه نظیر مراقبت از مادران باردار و واکسیناسیون نوزادان و کودکان هستند.

گسترش مراقبت‌های اولیه بهداشتی منجر به افزایش دسترسی به خدمات سلامت در روستاها از 20 درصد در سال 55 به بیش از 98 درصد در سال 1397 شد. رشد این مراقبت‌ها باعث جلوگیری از رشد شتابان مرگ و میر مادران باردار شد به نحوی که آمار مرگ مادران باردار از 255 نفر در سال 1355 به کمتر از 19 نفر در سال 1397 رسیده است. علاوه بر این، به دلیل افزایش دسترسی مردم به خدمات بهداشتی اولیه و رشد مراقبت‌های بهداشتی، شاخص امید به زندگی نیز رشد چشمگیری پیدا کرد. این شاخص که در دوره سلطنت رژیم پهلوی به طور میانگین 56 سال بود، اکنون به بیش از 77 سال در کشور رسیده است.

ماجرای جابجایی یخچال مراکز بهداشتی با قاطر!

سید علیرضا مرندی، رئیس فرهنگستان علوم پزشکی کشور درباره وضعیت بهداشتی در ماه‌های ابتدایی پیروزی انقلاب می‌گوید: «آن  موقع از جاده خبری نبود. چون برق نبود می‌خواستیم برای شبکه بهداشت، یخچال نفتی حمل ونقل کنیم و مجبور بودیم با قاطر حمل و نقل کنیم. به همین دلیل برای خدمات شبکه بهداشتی - درمانی روستایی، ماشین‌های دو دیفرانسیل تهیه کردیم تا در مناطق صعب العبور تپه‌ها امکان عبور و مرور وجود داشته باشد.»

وی می‌افزاید: «سواد سلامت در شهرها و روستاها هم از خود سلامت پایین‌تر بود. سوءتغذیه بسیار شدید بیداد می‌کرد؛ مرگ و میر بسیار بالا بود به طوری که از هر صد هزار نفر مادر باردار، 274 مادر فوت می‌کردند و از هر هزار نوزادی که متولد می‌شد 120 نفرشان تا زیر یکسالگی جان خود را از دست می‌دادند!»

رئیس فرهنگستان علوم پزشکی کشور توضیح می‌دهد: «مشکل نیروی انسانی نظام سلامت کشور بسیار عمیق بود؛ برای بهورز محلی و بومی روستاها نیز کمبود داشتیم. بهورزان باید از اهالی همان روستاهای محل خدمت انتخاب می‌شدند تا بتوانند مشکلات مردم را درک کنند.

سطح سواد در روستاها پایین بود، بسیاری از مردم سواد نداشتند، در شرایطی که در کل کشور، تنها 57 درصد آقایان و 37 درصد خانم‌ها سواد داشتند و آنها هم به طور کلی در شهرها ،بودند، پیدا کردن پسرها و دخترهای روستایی با سواد دشوار و در شرایطی ناممکن بود.

مشکلات فرهنگی هم باید شناخته و رعایت می‌شد باید میرفتیم با روحانیت محترم صحبت میکردیم تا آن‌ها والدین را ترغیب کنند که فرزندانشان را به مدرسه ببرند تا درس بخوانند؛ باید ساختمان می‌گرفتیم برای مدرسه شبانه روزی دختران جدا، پسران جدا، معلم هم از آموزش و پرورش می‌گرفتیم چون از اول باید این افراد دروس اولیه آموزش و پرورش را یاد می‌گرفتند که در ســریع‌تریـن حالت 5 سال طول می‌کشید؛ بعد دوسال آموزشگاه شبانه روزی بهورزی یعنی آموزش ضمن خدمت برای آنها ارائه می‌شد. یعنی 7 سال مثل دانشجوی پزشکی باید وقت صرف می‌شد تا بهورز بتواند در روستا مستقر و خدمات خود را به مردم ارائه دهد. بالاخره همه این کارها انجام شد و وقتی بهورزان به روستاها آمدند آن اتفاقات عجیب و تحولات سریع واقع شد و شاخصهای بهداشتی به سرعت بهبود پیدا کرد و حتی از شاخص‌های شهرها هم سبقت گرفت و شهرت جهانی یافت.»

ایران کشور پیشروی منطقه در حوزه بهداشتی

تحولات عظیم نظام بهداشت و درمان در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، یکی از نمونه‌های موفق رشد و پیشرفت در شرایط سخت بوده است. از آغاز برنامه‌های واکسیناسیون تا تأسیس خانه‌های بهداشت و استفاده از نیروهای بومی در مناطق روستایی، همه این اقدامات نه تنها سلامت عمومی را بهبود بخشید بلکه توانست جان هزاران کودک و مادر را نجات دهد. با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌ها، کشور توانست گام‌های بزرگی در کاهش بیماری‌ها، کنترل شیوع عفونت‌ها و افزایش امید به زندگی بردارد.

امروز، پس از گذشت 40 سال، ایران به الگویی از موفقیت در عرصه بهداشت تبدیل شده است که دستاوردهای آن در سطح جهانی شناخته می‌شود به طوری که چند سال پیش، جعفر حسین، نماینده سازمان جهانی بهداشت، به دستاوردهای قابل توجه ایران در حوزه‌های مختلف اشاره و بیان کرد: «آمار تزریق واکسن در مقایسه با کشورهای منطقه آمار بالایی است و ایران از برنامه‌های حوزه سلامت منطقه پیشروتر است. موفقیت‌ها در حوزه PHC  مدیون ادغام آموزش پزشکی با خدمات بهداشتی است.»

وی به موفقیت‌های ایران در حوزه‌های مختلف سلامت نظیر ریشه کنی، فلج اطفال، کاهش مرگ ومیر مادران و کودکان، تولید انتشارات پزشکی و حوزه های دیگر اشاره کرده و افزود: «ایران نه تنها در سطح منطقه بلکه در سطح جهانی در حوزه سلامت کمک کرده است.»