۵ نیازنشر کودک و نوجوان ایران در دولت چهاردهم
اقتصاد ایران: مروری بر بیانات رهبر انقلاب در حوزه کتاب کودک و نوجوان نشان می‌دهد ایشان بر تولید محتوای خوب در کنار افزایش تیراژ و دسترسی آسان تأکید دارند.
نگاهی به بیانات رهبر معظم انقلاب در دهه‌های مختلف نشان می‌دهد که ایشان همواره بر رشد کیفی و کمی ادبیات کودک و نوجوان ایران تأکید داشته‌اند. این تأکید در بیانات ایشان در دیدارها و سخنرانی‌های مختلف دیده می‌شود. ایشان در بازدیدهای اخیرشان از نمایشگاه کتاب تهران نیز در کنار توجه به حوزه بزرگسال، تأکیداتی در زمینه ادبیات و کتاب کودک و نوجوان نیز داشته‌اند. به نظر می‌رسد مرور اهم موضوعات در این حوزه از منظر ایشان، می‌تواند در جهت تصمیم‌گیری بهتر در وزارت فرهنگ دولت چهاردهم مفید فایده باشد.
*چنبره کتاب‌های ترجمه بر نشر ایران
کتاب کودک و نوجوان در سال‌های اخیر با انباشتی از آثار ترجمه مواجه است؛ آثاری که از لیست کتاب‌های پرفروش سایت‌های معتبر خارجی از قبیل آمازون، نیویورک تایمز و ... انتخاب و روانه بازار نشر ایران می‌شود؛ به طوری که می‌توان گفت بازار کتاب کودک و نوجوان ایران هیچ‌گاه به اندازه یک دهه گذشته مسیر آمد و شد کتاب‌های ترجمه شده نبوده است. انبوه کتاب‌هایی که از این رهگذر وارد بازار نشر ایران می‌شوند، عمدتاً با در نظر گرفتن صرفه اقتصادی برای ناشر و بازگشت سرمایه او، منتشر شده‌اند. در شرایطی که سرمایه‌گذاری بر کتاب تألیفی برای ناشر پرریسک به شمار می‌آید، بهترین گزینه انتخاب کتاب‌هایی است که پیش‌تر امتحان خود را پس داده و توانسته‌اند مخاطبان آن طرف آب را به سمت خود جلب کنند. در شرایطی که هیچ ضابطه و الزامی برای رعایت حق کپی رایت وجود ندارد، پرداختن حق‌الترجمه برای کتابی پرمخاطب، مطمئن‌ترین راه برای سرمایه‌گذاری است. هرچند پیش‌تر وزارت فرهنگ وعده سامان دادن به این بازار را داده بود، اما ترجمه‌ها همچنان رونق بازار را در دست دارند.
گزارش نشر کودک و نوجوان در سال گذشته نشان می‌دهد که مانند بسیاری از سال‌های یک دهه گذشته، نشر کتاب‌های ترجمه شده همچنان پررونق است و فاصله چندانی با تعداد کتاب‌های تألیفی ندارد. بنا بر آمار اعلام شده؛ در سال گذشته تعداد 22 هزار و 888 عنوان کتاب در این حوزه منتشر شده است که از این تعداد، 13 هزار و 285 عنوان تألیفی و 9 هزار و 603 عنوان ترجمه بوده است. فاصله میان تألیف و ترجمه در سال 1402 نسبت به سال قبل آن، کاهش پیدا کرده است؛ زیرا در سال 1401، 12 هزار و 475 عنوان کتاب منتشره تألیفی و هفت هزار و 488 عنوان ترجمه بوده است.
تأثیر افزایش چشم‌گیر این دسته از عناوین در کتابفروشی‌ها، بر مخاطب ایرانی غیر قابل انکار است. بررسی‌های میدانی تسنیم نشان می‌دهد علاقه عمده نوجوانان به خرید و مطالعه کتاب‌های غیر ایرانی است. آمار فروش فروشگاه‌های بزرگ حکایت از افزایش این میل و قاعدتاً به حاشیه رانده شدن ادبیات ایرانی دارد. تأثیر سوء این روند بر ادبیات ایرانی و نویسنده ایرانی نیز خود ناگفته پیداست. این اقبال در حالی است که شرایط اقتصادی برای نویسندگان نیز همانند بسیاری از مردم مطلوب نیست.
رهبر معظم انقلاب در حاشیه بازدید از سی و چهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران در مصاحبه‌ای فرمودند: باید تا آنجا که امکان‌پذیر است در زمینه تولید کتاب‌های کودکان و نوجوانان متناسب با فرهنگ خودمان، تلاش شود تا از کتاب‌های بیگانه بی‌نیاز شویم.
ایشان خطاب به مسئولان و نویسندگان این عرصه فرمودند: روی مسئله کودکان هر میزان می‌توانید هم از لحاظ کمیت و هم از لحاظ کیفیت کار کنید تا بتوانید کودکان و نوجوانان را جذب کنید.
رهبر انقلاب ادامه دادند: هنوز داستان‌های خارجی مربوط به کودک بر مجموعه کارها غلبه دارد و این خیلی عیب بزرگی است.
توجه به کیفیت کتاب کودک و نوجوان در دیگر بیانات رهبر معظم انقلاب نیز به چشم می‌خورد. در نظر گرفتن حکمت اسلامی ایرانی و خلق قصه‌های خوب دو مؤلفه‌ای است که در این بخش می‌توان به آن اشاره کرد. ایشان در دیدار جمعی از شاعران در نیمه رمضان سال 92، می‌فرمایند: من یک توصیه دیگر هم دارم - که اینجا یادداشت کرده‌ام - توجه به شعر کودک که متضمن مفاهیم حکمت اسلامی و حکمت سیاسی باشد، به نظر ما یکی از کارهای لازم است و امروز یک مقداری جایش خالی است.
شعر کودک و کتاب کودک و نوجوان از جمله بخش‌های مهمی است که امروز مورد توجه است. شعرایی که توانایی دارند، زبان رسائی دارند، باید مفاهیم حکمت‌آمیز را، یعنی حکمت اسلامی و ایرانی را در شعرهای فارسی بگنجانند. استعدادهای جوان باید پرورش پیدا کند. ما در بین جوانها استعداد زیاد داریم و جوانها هم راحت‌تر می‌توانند حقایق را بپذیرند و این حقایق را در بیان خودشان و در شعرِ خودشان منعکس کنند.
*شمارگان 2 هزار نسخه‌ای کتاب برای جمعیت 15 میلیونی
در سال‌های گذشته وجود مشکلات متعدد از جمله گرانی و کمبود کاغذ، نوسان قیمت و افزایش قیمت دیگر مواد اولیه مورد نیاز برای تولید کتاب، نبود ویترین مناست و عدم دسترسی در برخی از مناطق کشور و ... در کنار رشد استفاده از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی سبب شده اقبال عمومی به کتاب کم و کمتر شود. کاهش شمارگان کتاب به جایی رسیده است که برخی از آثار با شمارگان 100 نسخه منتشر می‌شود و در مواردی ناشر با انتشار تنها 20 نسخه، بازار را ارزیابی می‌کند و پس از دریافت فیدبک مثبت، اقدام به انتشار نسخه‌های بیشتر از کتاب می‌کند.
*چاپ کتاب؛ صدقه جاریه
کاهش شمارگان کتاب در حوزه کودک و نوجوان نیز محسوس است؛ به طوری که اگر در دهه 70 کتابی با 20 هزار نسخه چاپ می‌شد، الآن در خوشبینانه‌ترین حالت در دو هزار نسخه در دسترس قرار می‌گیرد؛ در حالی این تعداد از چاپ یک کتاب موفقیت‌آمیز توصیف می‌شود که تعداد کودکان و نوجوانان در کشور حدود 15 میلیون نفر است. رهبر معظم انقلاب چاپ کتاب را «صدقه جاریه» می‌دانند:
یک وقتی در گذشته معمول بود که کسانی از تجار و بازاری‌های مؤمن، مثل آقای کوشان‌پور، پیدا می‌شدند و کتابی را چاپ می‌کردند و مجانی به طلاب می‌دادند، اما الان این کارها نمی‌شود، یا کم می‌شود. چنانچه معلوم شد که کتاب خیلی خوبی هست، این باید چاپ بشود. هر اندازه خرج چاپ آن باشد، باید جزء صدقات جاریه قرار بگیرد. شماها روشنفکرید و به اهمیت این کار آگاهید؛ این را ترویج کنید. اگر مسئله کتابخوانی جا افتاد، این هم انجام خواهد شد.(دیدار با اعضای هیئت تحریریه دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ 74/2/18)
با این نگاه است که ایشان در بازدید از سی و چهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران می‌فرمایند: ... لیکن با وجود این‌ها انسان می‌بیند که هم تعداد عناوین کتاب بسیار زیاد شده‌است؛ یعنی فرض کنید در سال 1401 تعداد کتابی که چاپ شده از مجموع چندین سال قبل از انقلاب بیشتر است این خیلی چیز مهمی است. با اینکه این همه مشکلات از نظر اقتصادی و امثال آن وجود دارد، اما عناوین کتاب بالا رفته‌است و در عین حال شمارگان چاپ کتاب نسبتاً پایین است.
افزایش تیراژ کتاب‌ها از جمله دغدغه‌های ایشان در ادوار گذشته نیز بوده است:
تکلیف بعدی این است که کتابخوانی به عنوان یک سنت رایج دربیاید و همه در کشور کتابخوان بشوند... و کتاب به یک عده از افراد جامعه اختصاص پیدا نکند... بعضی از ناشران به من می‌گفتند که ما تشکر می‌کنیم از اینکه می‌بینیم فرهنگ کتابخوانی توسعه پیدا کرده است و مردم به کتاب تمایل بیشتری نشان می‌دهند... البته اگر ما به آن حدی برسیم که مورد نظر من است، آن وقت بایستی تعداد کتاب‌هایی که هربار چاپ می‌شود، از دو هزار و پنج هزار و 10 هزار، به 200 هزار و 300 هزار برسد؛ یعنی اینگونه بایستی کتاب در جامعه پخش بشود... از 60 میلیون جمعیتی که امروز هستیم، تعداد کثیری هستند که این‌ها اهل کتاب‌اند، اهل سوادند و بیشتر هم خواهند شد؛ رو به تزاید است. اگر همه کتابخوان بشوند، ما بایستی کتاب زیادی در دسترس این‌ها داشته باشیم. (مصاحبه با خبرنگار صدا و سیما پس از بازدید از هفتمین دوره نمایشگاه کتاب تهران؛ 73/2/20)
*تخصیص یارانه کتاب برای بچه‌ها
یکی از راهکارهایی که ارشاد دولت چهاردهم در جهت گسترش کتابخوانی در میان قشر کودک و نوجوان می‌تواند در نظر بگیرد، اعطای یارانه ویژه این گروه از مخاطبان است. استقبال کودکان و نوجوانان از نمایشگاه‌های کتاب نشان می‌دهد که در صورت دسترسی آسان و ویترین مناسب در کنار بهره‌مندی از یارانه‌ها، می‌تواند آنها را به سمت خرید و مطالعه کتاب سوق دهد. این در حالی است که در سال‌های گذشته عمده یارانه‌های فصلی کتاب معطوف به گروه بزرگسال بود.
باید امور تسهیل بشود، تا افراد بتوانند کتاب بخرند. بالاخره به کسانی که اهل کتاب‌اند، باید یارانه داده بشود... تا بتوانند کتاب تهیه کنند.(دیدار با برگزیدگان انتخاب کتاب سال؛ 72/10/7)
یکی از نکاتی که رهبر معظم انقلاب در خصوص ایجاد انس بیشتر کتاب میان مردم تأکید دارند، تبلیغ و توزیع درست کتاب و دسترسی آسان آن میان مردم است. توزیع نامناسب و عدم عدالت در این زمینه، گاه دسترسی به یک کتاب را برای علاقه‌مندان سخت کرده است. هرچند در سال‌های اخیر با گسترش کتاب الکترونیک تا حدودی این موضوع برطرف شده است، اما توزیع همواره یکی از مشکلات اساسی ناشران و مخاطبان بوده است. از یک سو کمبود ویترین و از سوی دیگر، عدم تبلیغ مناسب برای معرفی یک کتاب، سبب شده تا گاه مخاطبان و علاقه‌مندان به کتاب، از انتشار آن بی‌خبر باشند.
*ترویج و تبلیغ کتاب؛ حلقه گمشده نشر کودک و نوجوان
به کارگیری نیروهای خلاق و کارآمد در جهت ترویج کتاب در مراکز مختلف از جمله کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، فرهنگسراها، کتابخانه‌های عمومی کشور، رسانه ملی و ... از دیگر حلقه‌های گسترش فرهنگ کتابخوانی در میان گروه کودک و نوجوان است. رهبر معظم انقلاب در این‌باره می‌فرمایند:
یکی از حلقه‌های مؤثر در هدایت کودکان و نوجوانان به سمت کتابخوانی، معلمان و مربیانی هستند که در این فضا فعالیت می‌کنند. ایشان در دیدار جمعی از مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به این موضوع اشاره کرده و فرموده‌اند: پس نکته اوّل، در مورد اهمیت کار بر روی کودکان و نوجوانان است. من به شما عرض کنم که شما مربّی عزیز، شما که در کتابخانه با کودک مواجه می‌شوید، شما که قصّه می‌گویید، شما که کتاب می‌فرستید، شما که کتاب می‌خوانید و شما که در کار هنری و آفرینش هنری خودتان، آن کودک را مخاطب قرار می‌دهید، بدانید که الان درست روی نقطه‌ی اصلی و اساسی حرکت می‌کنید. شما درست آن کاری را که باید انجام گیرد انجام می‌دهید. آن کسی می‌تواند از کار خود، شاد و خشنود و از رضای الهی خاطرجمع باشد که خلأِ لحظه را پر کند. خلأِ لحظه این است و شما این خلأ را پُر می‌کنید. پس، این نکته اوّل در مورد اهمیت کار بر روی کودکان و نوجوانان است؛ یا به تعبیر بهتر، برای کودکان و نوجوانان است که در حقیقت برای آینده، برای خانواده‌ها، برای کشور و تاریخ است.(77/2/23)
تأکیدات ایشان در حالی است که در سال‌های گذشته گاه برخی از نیروهای خلاق در این زمینه از کار بی‌کار شده و جای خود را به برنامه‌سازانی داده‌اند که کمتر خلاقیتی در جهت ترویج کتاب دارند.