به گزارش خبرگزاری اقتصادی ایران، پرداختن به اسطوره ها و باورهای دینی جایگاه ویژه ای در تاریخ نمایش دارد. تراژدی های آغازین یونان در باره خدایان و باورداشت های دینی جامعه یونان بود.
ایران کهن تاریخ نیز از این قاعده مثتثنی نیست و بر پایه برخی متون به جا مانده، شکل های ابتدایی نمایش در کشور ما نیز جنبه آیینی داشت. مراسم مغ کشی که در باره گئوماتا و ریاکاری های اوست و سوگ سیاوش از مراسم آیینی قابل بیان است.
از میان این دو گونه نمایشی، سوگ سیاوش جای تامل بیشتری دارد. سوگ سیاوش مراسم نمایش گونه ای بود که هر ساله به مناسبت مرگ مظلومانه سیاوش اجرا می شد که نوعی نوحه خوانی گروهی بود.
کتاب تاریخ بخارا به مراسمی اشاره دارد که اهالی بخارا به خاطر کشته شدن سیاوش به سوگواری می پرداختند و نوحه و سرود می خواندند. این گونه های اولیه نمایشی تا ظهور اسلام در ایران رواج داشت.
با تعمق در شیوه روایی سوگ سیاوش عناصر نمایشی مشترک بسیاری میان اجرای سوگ سیاوش با تعزیه می توان یافت که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

پیشینه شکل گیری تعزیه
تاریخ تعزیه با تاریخ تشیع آمیخته است. ایرانیان علی رغم آنکه اسلام را پذیرفته بودند و به خاندان پیامبر ارادت داشتند، اما با بسیاری از سلسله های حکومتی بعد از پیامبر اسلام ناسازگار بودند.
روند مخالفت ایرانیان با حکومتهایی که جزو خاندان پیامبر نبودند به شکل گیری تشیع در ایران منجر شد و اعتقادات شیعی تا جایی پیش رفت که در زمان شاه اسماعیل صفوی تشیع مذهب رسمی ایران نام گرفت.
وقایع محرم سال 61 هجری و شهادت امام حسین به همراه جمعی از یاران و خانواده حضرت، دستمایه ای برای اعتراض ایرانیان به حاکمان وقت بود. این اعتراض در قالب انجام مراسم سوگواری نمود پیدا کرد.
به گزارش اکونیوز،این مراسم در ابتدا شامل نوحه خوانی و آراستن خود با جامه سیاه بود اما بعدها نوحه خوانی ها شکل نمایشی به خود گرفت که از آن با نام تعزیه یاد می شود.
دکتر پرویز ممنون در رساله دکتری خود، قدیمی ترین زمان اجرای تعزیه را زمان معزالدوله دیلمی(352 ه.ق) از خلفای اموی می داند.
اما باید تعزیه را در سالهای بعد و در دوران صفویه جست و جو نمود. صفویان در مقام مخالفت با ترکان عثمانی فعالیتهای شیعی را افزایش دادند و ماه های محرم و صفر اوج فعالیت های شیعی آنها بود. در این میان تعزیه و تعزیه گردانی به عنوان شیوه نوین سوگواری از جایگاه ویژه ای برخوردار شد و مورد حمایت حاکمان صفوی قرار گرفت.

اجرای تعزیه در سده های بعد از صفویه
روند اجرای تعزیه بعد از صفویان هم دنبال شد اما در دوره های تاریخی به دلیل نوع حکومت ها و حکمرانان دچار شدت و ضعف بود.
در زمان نادرشاه تعزیه و به طور کلی تظاهرات شیعی دچار رکود شد اما با روی کار آمدن زندیه، تعزیه دوباره رونق گرفت و در اواخر این دوره از شکلی منسجم برخوردار شد و بر جنبه های نمایشی آن افزوده شد. اجرای تعزیه ها نیز بر مبنای مقتل نویسی صورت می گرفت و مقتل نویسی ها نیز از فرمی نمایشنامه گونه بهره مند بودند.
دوره قاجاریه اوج اعتلای تعزیه و شکل گیری فرم نمایشی آن است. شاهان قاجار با پرداختن به عزاداری محرم و صفر و رواج تعزیه به دنبال کسب وجهه اجتماعی و جذب حمایتهای مردمی بودند.
در این دوره تعزیه دارای مکان ویژه ای برای اجرا شد که از آن با نام حسینیه و یا تکیه یاد می شود. بعدها ساخت سکو در تکیه ها برای اجرای تعزیه روا ج یافت که برداشتی از سالن های نمایشی اروپا بود.
ناصرالدین شاه که بازدیدهای زیادی از سالن های نمایش اروپا داشت، به ساخت سالن بزرگی برای اجرای تعزیه همت گمارد. تکیه دولت که می توان آن را بزرگترین مکان نمایشی آن روزگار نامید گنجایش بیش از ده هزار نفر را داشت.
به گزارش اکونیوز،این مکان نمایشی در نزدیکی کاخ گلستان ساخته شده بود و به گفته گردشگران اروپایی در زیبایی و عظمت همانند سالن نمایش شهر ورونای ایتالیا بود. ساخت تکیه از رشد چشمگیری برخوردار شد تا جایی که در سال 1269 قمری در دارالخلافه تهران 54 تکیه برپا بود.
با افزایش تکیه ها و حسینیه ها و تشکیل گروه های تعزیه گردان، تعزیه دارای فرم های گوناگون شد و بر جنبه های نمایشی آن افزوده شد. بیشتر اجراها بر پایه متن که از آن به نام نسخه تعزیه یاد می شود صورت می پذیرفت که این نسخه ها بر پایه روایت ها، مقتل نویسی ها و حاشیه نگاری بر اساس ذوق و استعداد نویسنده نگارش می شد.

تعزیه از نگاه شرق شناسان
یکی از مجموعه هایی که می توان به عنوان اسناد تاریخی بررسی روند اجرایی تعزیه در نظر گرفت، سفرنامه ها و گزارشات شرق شناسان و گردشگران خارجی در سده های پیشین است.
تاورنیه، گردشگر و بازرگان فرانسوی که در قرن هفدهم میلادی از ایران دیدن کرده است، در سفرنامه اش به مجلس عزاداری و نوحه خوانی ویژه ای که شیعیان در مقابل شاه صفی دوم یا شاه سلیمان انجام می دادند اشاره کرده است. "دوگوبینو" نماینده دولت فرانسه در ایران، در کتاب خود با عنوان مذهب و فلسفه در آسیای مرکزی به تحلیل مراسم عاشورا و تعزیه می پردازد و انجام آن را علاقه مندی ایرانیان به خاندان پیامبر می داند. از دیگر سفرنامه های شاخص در این زمینه می توان به نوشته های فرانکلین، گردشگر انگلیسی اشاره کرد که علاوه بر شرح مراسم تعزیه، به نقد اجتماعی آن نیز پرداخته است.

فراز و فرود تعزیه در سده حاضر
از اواخر دوره قاجاریه به دنبال تحولات سیاسی و اجتماعی، تعزیه رونق پیشین خود را از دست داد. به دلیل دگرگونی های ایجاد شده در نظام سیاسی و اجتماعی به واسطه انقلاب مشروطیت و به دنبال  آن رشد سریع تحول جامعه شهری و پیشی گرفتن فرم های هنری و هنرهای نمایشی نو، تعزیه دچار رکود شد.
به گزارش اکونیوز،تعزیه که توانسته بود به عنوان یک فرم نمایشی از جایگاه ویژه ای بهره مند شود، با ساخته شدن سالن های نمایشی مدرن و تاسیس گالری های هنری در دوره پهلوی به حاشیه رانده شد. با شکل گیری جمهوری اسلامی، تعزیه به عنوان نمایش آیینی شیعی مورد توجه قرار گرفت.
به دلیل عدم علاقه مسئولان فرهنگی وقت به پرداختن به نمایش های آیینی کهن ایران و توقف یا کم رنگ شدن اجرای دیگر فرم های نمایش آیینی مانند سیاه بازی؛ تعزیه از موقعیت ممتازی برای اجرا بهره مند شد و به دنبال کسب جایگاه پر رونق اولیه برآمد.
در دهه های اخیر برخی از کارگردانهای تئاتر و دست اندرکاران هنرهای نمایشی تلاش هایی برای احیای تعزیه کرده اند. آنچه که این تلاش را ناکام می گذارد، اصرار بر دراماتیزه کردن و اجرای صحنه ای تعزیه است.
تعزیه ریشه در اعتقادات و فرهنگ سنتی مردم دارد و تغییر چهره نمی تواند آن را به دنیای غیر سنتی و روشنفکرمآبانه نزدیک کند. شاید بهترین شیوه برای حفظ و گسترش این هنر نمایشی سنتی این باشد که بافت سنتی آن را تغییر ندهیم و به تشویق و حمایت از تعزیه گردانان سنتی بپردازیم.
به گزارش اکونیوز،در سالهای اخیر اینجانب شاهد اجرای فرم ویژه ای از تعزیه در شرق تهران بوده ام که توسط تعزیه گردانانی از شهر سبزوار اجرا می شود. تعزیه گردانان با استفاده از اسب، شتر و حتی وسایل نقلیه موتوری و با پوشش و گریم سنتی در خیابانهای منطقه براه می افتند و در فواصل زمانی و مکانی کوتاه به شیوه گذشته به اولیا خوانی و اشقیا خوانی می پردازند. استقبال از این تعزیه فوق العاده است. تماشاگران بسیاری در خیابان و حاشیه آن و پیاده راه ها به تماشای این گروه تعزیه گردان می پردازند.
در مواقع بسیاری تماشاگران گریه و زاری می کنند که نشانگر درگیر شدن تماشاگر با نمایش است. تا پایان اجرای تعزیه تعداد تماشاگران به هزاران نفر می رسد. این استقبال بی نظیر را می توان به این دلیل دانست که تعزیه گردانها، تعزیه را به سالن های مدرن امروزی نیاورده اند بلکه هچون سال های دور تعزیه را در میان مردم کوچه و خیابان اجرا می کنند.

     گزارش و عکس: جواد عرفانیان عالی منش