ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان

به گزارش خبرنگار مهر، حجت‌الاسلام مهدی رشید ظهر چهارشنبه در کرسی ترویجی «هویت ملی و هویت‌های موازی؛ واکاوی جامعه‌شناختی تجزیه هویت ملی ایران و راهکارهای مقابله‌ای» که در مؤسسه امام خمینی (ره) برگزار شد، با اشاره به سخنرانی مقام معظم رهبری در بهمن ۱۴۰۳ به مناسبت عید مبعث بیان کرد: استعمار، با گذار از «غارت منابع طبیعی و تصرف سرزمین‌ها» و «غارت فرهنگی»، اکنون تمرکز خود را بر «تصرف و تخریب هویت ملی» گذاشته است. یعنی دشمن با ناکامی در پروژه «استحاله هویتی»، سراغ «تجزیه هویت ملی و برساخت هویت‌های موازی» آمده است تا جامعه را از درون دچار فروپاشی کند؛ چراکه ساماندهی این هویت‌ها، جنبش‌های هویتی، ایجاد کند. تحلیل اغتشاشات ۱۴۰۱ و مباحث جامعه‌شناسان غربی در زمینه جنبش‌های هویتی ایران، شاهدی روشن بر این مساله است.

استاد حوزه و دانشگاه در ادامه با اشاره به دو کتاب مهم «ساختار اجتماعی» لوپز و اسکات و کتاب «جامعه‌شناسی سیاسی چیست؟»، اثر کلمنز، به منطق و ساختار دشمن برای ضربه زدن به هویت ملی اشاره کرد که دشمن با ایجاد یک ساختار اجتماعی و سازوکارهای پیچیده، تلاش می‌کند هویت ملی و انسجام اجتماعی را دچار گسست کند.

دکتری جامعه شناسی سیاسی مؤسسه امام خمینی (ره) با بررسی روند تاریخی مواجهه ایران با هجمه‌های هویتی گفت: تهاجم هویتی سنگین در ایران، به ورود اندیشه‌های توسعه و روشنفکری در عصر قاجار بر می‌گردد که در دوران مشروطه ظهور بیشتری پیدا کرد و در دوره پهلوی، تبدیل به تهاجم همه‌جانبه فرهنگی و هویتی تبدیل شد و ایرانیت و اسلامیت ما را هدف گرفت. در این دوران، دشمن با ابزارهای مختلف سیاسی، فرهنگی و رسانه‌ای تلاش کرد تا هویت ملی ایران را با ارزش‌های مدرن، بازتولید کند.

وی افزود: انقلاب اسلامی با بازسازی پیوند ناگسستنی میان اسلامیت و ایرانیت، هویت ملی را در بالاترین سطح خود احیا کرد که این پیوند قوی، ظرفیت‌های درونی نظام را برای مقابله با هجمه‌های دشمن تقویت کرد و اجازه نداد که تهدیدات داخلی و خارجی موفقیت‌آمیز باشد، حتی با وجود فشارهای همه‌جانبه، کودتاها، جنگ‌های سخت و حملات فرهنگی، دشمن نتوانست اهداف خود را تحقق بخشد.

دکتری جامعه شناسی سیاسی مؤسسه امام خمینی (ره) اظهار کرد: بازسازی و تقویت هویت ملی، مستلزم آگاهی بخشی و فعالیت مستمر در سطوح مختلف اجتماعی، فرهنگی و آموزشی و همچنین به شکوفایی ظرفیت‌های بی نظیر چرخه خودترمیم کننده انقلاب اسلامی است.

تبیین هویت ملی و هویت‌های موازی

حجت الاسلام رشید افزود: هویت ملی از دو عنصر اساسی تشکیل شده است؛ عنصر خودی که چیستی و کیستی ملت را تعیین کرده و عنصر دیگری که مرزبندی آن با دیگران را مشخص می‌کند. باید توجه داشت که هویت ملی، منافاتی با هویت‌های قومیتی، مذهبی، جنسیتی، صنفی، نسلی و سیاسی و اجتماعی ندارد، بلکه با به رسمیت شناختن آنها، سعی می‌کند همه را ذیل یک امر کلان، به هم پیوند دهد و جهت حرکت آنها را به سمت منافع ملی و مصالح اسلامی، همسو نماید.

وی بیان کرد: هویت موازی، به هویت‌های بریده و گسسته از هویت ملی گفته می‌شود. البته الزاماً مهاجم نیستند، بلکه شامل هویت‌های منفعل نیز می‌باشد که با هویت ملی همسو و همراه نمی‌باشند. دشمن سعی می‌کند با ایجاد هویت‌های موازی، بخش‌هایی از خرد هویت‌ها را در مقابل هویت ملی قرار می‌دهد و از این طریق، فروپاشی از دورن را رقم زند.

دکتری جامعه شناسی سیاسی مؤسسه امام خمینی (ره) تأکید کرد: تحلیل تهدیدات هویت ملی نیازمند نگاه آینده‌پژوهانه است و هدف از بررسی این مسئله، پیشگیری و ارائه راهکارهای علمی برای حفظ انسجام و تقویت هویت ملی است. وی اضافه کرد: شناخت دقیق سازوکارها و منابع تهدید، شامل ساختارهای اجتماعی و زمینه‌های بسترهای آن، برای مقابله مؤثر با تلاش‌های دشمن ضروری است و می‌تواند راهنمایی برای سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی در کشور باشد.

وی تصریح کرد: فهم این مساله در گرو پاسخ به دو سوال اساسی است: اول اینکه منطق و سیستم عامل دشمن برای تجزیه هویت ملی و ایجاد هویت‌های موازی چیست و چه سازوکاری برای این مساله طراحی شده است؟ و دوم اینکه چه بسترها و زمینه‌ها و داده‌هایی وجود دارد که دشمن از ضرب این دو مساله، به هویت‌های موازی می‌رسد؟

تحلیل جامعه شناختی منطق و ساختار دشمن برای ایجاد هویت‌های موازی

حجت الاسلام رشید اظهار کرد: برای شناخت منطق دشمن، باید مفهوم ساختار اجتماعی را تحلیل کرد؛ چراکه دشمن یک سیستم نامرئی برای تکه تکه کردن هویت ملی به کار گرفته است. به بیان ساده، ساختار اجتماعی، قواعد و چارچوبی است که تمام جامعه در آن فعالیت و تعامل می‌کند و روابط اجتماعی، نمودهای جمعیتی و تعاملات انسانی در آن شکل می‌گیرد. بخشی از ساختارهای اجتماعی، فیزیکی و جسمیت یافته‌اند، اما بخش اعظم آنها، نامرئی و نانوشته اند که دشمن به استخدام این ساختارهای نامرئی، رفتار جامعه را درون آن، مهندسی می‌کند. این منطق در ادبیات جامعه شناختی با عنوان «هم ارزی ساختاری» عنوان می‌شود.

حجت الاسلام رشید با اشاره به جامعه شبکه‌ای و تحولات دیجیتال و هوش مصنوعی گفت: کارآیی این سیستم عامل با انقلاب در مساله «فضا»، شدت پیدا می‌کند؛ چراکه گذار از مرزهای سنتی زمان و مکان و فراتر رفتن از تعلقات ملی، مذهبی، قومیتی، طبقاتی و حتی پیوندهای نَسَبی، خانوادگی و عاطفی، مفهوم «خودی و دیگری» را دگرگون ساخته و یک هستی جدید با زیست جهان سیال، خلق کرده است. در این وضعیت، ممکن است افرادی که هیچ آشنایی مستقیمی با یکدیگر نداشته باشند، با پیوند از طریق یک نقطه اشتراک، همچون درد یا طلب یا نفع و ضرر مشترک، همسو شوند و کنش مشترکی انجام دهند. در واقع، هم ارزی ساختاری، جهان «غریبه‌های آشنا» ست که از یک اشتراک، یک هویت می‌سازد.

وی افزود: این منطق همبستگی و گسستگی در ادبیات دینی و نظریه اجتماعی شیعه هم وجود دارد. یعنی پیوندها و تعاملات در همین ساختار اجتماعی و روابط بین اعضای جامعه تعریف شده‌اند. اساساً سخن امام علی (ع) در حکمت ۲۹۵ نهج البلاغه، تحلیل همین مساله است که فرمود: «دوستان و دشمنان تو، سه دسته‌اند؛ اما دوستان تو، دوستِ تو و دوستِ دوستِ تو و دشمنِ دشمنِ توست و اما دشمنان تو، دشمنِ تو و دشمنِ دوستِ تو و دوستِ دشمنِ تو هستند». لذا اگر بخواهیم جامعه خودمان را بازسازی کنیم یا به تعبیر مقام معظم رهبری وارد فرایند جامعه‌پردازی شویم، باید سراغ ساختارسازی اجتماعی برویم.

دکتری جامعه شناسی سیاسی مؤسسه امام خمینی (ره) تأکید کرد: برای مقابله با تهدیدات هویت ملی، لازم است به دقت ساختارهای نامرئی اجتماعی، روابط نانوشته و تعاملات شبکه‌ای را شناسایی و تحلیل کنیم تا بتوانیم از شکل‌گیری هویت‌های موازی جلوگیری کرده و انسجام هویت ملی را حفظ کنیم. چرا که تحلیل پروژه‌ها دشمن و ادبیات امثال آصف بیات، ژیژک و دیگران نسبت به تحولات ایران، حاکی از این است که امروزه سیستم عاملِ تهاجم علیه هویت ملی ایران و گسست اجتماعی، همین ساختار پیچیده و خطرناک است.

تبیین منابع و بسترهای خلق هویت موازی در ایران و راهکارهای مقابله‌ای

وی افزود: برای اینکه دشمن بتواند از این سیستم عامل استفاده کند، نیازمند داده و منابع است که از ضرب هر کدام از این منابع در آن منطق، یک هویت موازی شکل می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین این بسترها، مسئله روایت و ادراک است. باید توجه داشت که هویت‌سازی، قبل از هر چیز، متکی بر شناخت و ادراک از خود و دیگری است. هویت ملی نیز، برآیند آگاهی جمعی و روایتِ زنجیروار از سنت، تاریخ، زبان، مذهب، جغرافیا، محیط و… است که پذیرش عمومی یافته و شخصیت و کنشِ «ما» را در زیست جمعی، تعین می بخشد، تا جایی که بخش اعظم کنشِ انسانی، در واقع اجرای نقش‌های روایی ست. به همین دلیل، دشمن با جنگ روایت‌ها سعی می‌کند مرزهای خودی و دیگری را مخدوش کرده و برخی خرده هویت‌ها را بیرون از دایره هویت ملی ایران تعریف کند.

وی تصریح کرد داد: مقام معظم رهبری طی چند سال اخیر بر ضرورت تبیین و روایت درست هویت ملی تاکید کرده‌اند و این را یک فریضه فوری، قطعی و دائمی دانسته‌اند که برای مقابله با پروژه‌های دشمن، باید امر ملی خود را روایت کنیم. ایشان پس از جنگ ۱۲ روزه، هویت ملی و امر ملی را بازسازی کرده و همه خرد هویت‌های جامعه و خرده گفتمان‌ها را ذیل آن، معنا بخشیدند و آن را «اتحاد مقدس» نامیدند.

وی ادامه داد: فعال کردن گسل‌های فرهنگی و اجتماعی (قومیت، نژاد، جنسیت، مذهب، نسل) می‌تواند هویت‌های متعصب را در مقابل هویت ملی قرار دهد. تلاش دشمن برای فعال کردن این گسل‌ها در اغتشاشات ۱۴۰۱ به روشنی نمایان شد. حتی تاکید بر گسل‌های نسلی با عناوینی مثل «نسل زد»، به نوعی تلاش برای ایجاد یک هویت بریده از هویت ملی است. همچنین اختلال کارکردی نظام سیاسی، می‌تواند منجر به هویت‌های مأیوس شود، یا چالش عدالت اجتماعی، می‌تواند زمینه برساخت هویت‌های طبقاتی را ایجاد کند.

وی بیان کرد: چالش کرامت اجتماعی و آسیب دیدن منزلت شهروندی، می‌تواند منجر به هویت‌های تحقیرشده شود. اینجا، رویافروشی روشنفکران از تمدن غرب و تحقیر دائمی هویت ملی، بستر خلق هویت‌های سرخورده را فراهم می‌کند.

دکتری جامعه شناسی سیاسی مؤسسه امام خمینی (ره) خاطرنشان کرد: طبیعتاً برای مقابله با هر کدام از این بسترها و منابع، با از همان نقطه اقدام کرد؛ یعنی آگاهی بخشی عمومی و روایت دائمی از خودی و امر ملی، کارآمدسازی حکمرانی و نظام اداری، ارتقای عدالت اجتماعی، هویت بخشی کرامت محور و تقویت منزلت اجتماعی و بازنمایی انتقادی تمدن مدرن می‌تواند بسترهای خلق هویت موازی را از بین ببرد.