هشدار درباره آینده آبی کرمانشاه؛ افت شدید مخازن و تداوم کشت‌های آب‌بر
اقتصاد ایران: کرمانشاه- افت کم‌سابقه آب سد گاوشان و خالی شدن بخش زیادی از مخازن استان، هشدار جدی درباره آینده آبی کرمانشاه است و لزوم صرفه‌جویی مردم و رعایت الگوی کشت را بیش از همیشه ضروری کرده است.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: در سال‌های اخیر، سد گاوشان به‌عنوان یکی از حیاتی‌ترین زیرساخت‌های آبی استان کرمانشاه، بیش از هر زمان دیگری زیر فشار عوامل اقلیمی و انسانی قرار گرفته و امروز در یکی از حساس‌ترین مقاطع عمر بهره‌برداری خود قرار دارد. این سد که بیش از ۴۰ درصد آب آشامیدنی شهر کرمانشاه را تأمین می‌کند، هم‌زمان نقش مهمی در تغذیه شبکه‌های آبیاری و تأمین آب کشاورزی در منطقه دارد؛ اما کاهش بی‌سابقه سطح آب مخزن آن زنگ خطری جدی برای آینده آبی استان به شمار می‌رود. آنچه این وضعیت را پیچیده‌تر کرده، تأثیر مستقیم چهار سال خشکسالی مداوم در شرق استان و حوزه بالادست سد گاوشان است؛ خشکسالی‌ای که نه تنها ورودی آب به مخزن را به‌طرز چشمگیری کاهش داده، بلکه ظرفیت ذخیره‌سازی سد را نیز از حالت پایدار خارج کرده است. تصاویر منتشرشده از مخزن سد، خطوط عریض عقب‌نشینی آب را نشان می‌دهد؛ خطوطی که روزگاری تنها با قایق قابل دسترس بودند، اما اکنون به راحتی با قدم‌زدن می‌توان به آن‌ها رسید.
سد گاوشان در دهه‌های گذشته همواره نقطه اتکای مدیریت آب شهری کرمانشاه بوده و در روزهایی که بارندگی‌ها به شرایط نرمال نزدیک می‌شد، ذخیره آن تا مرز بدنه سد نیز بالا می‌آمد. این مخزن بزرگ، پشتوانه‌ای مطمئن برای تأمین نیازهای شرب، صنعت و کشاورزی محسوب می‌شد و نقش آن در امنیت آبی استان انکارناپذیر بود. اما امروز شرایط کاملاً متفاوت است؛ کاهش شدید بارندگی‌ها، افزایش برداشت و فشار مضاعف بر منابع آب زیرزمینی سبب شده تا ورودی‌های سد به پایین‌ترین حد خود برسد. این روند نگران‌کننده در حالی ادامه دارد که مصرف آب در بسیاری از بخش‌ها همچنان بدون توجه به ظرفیت‌های موجود و محدودیت‌های جدی سد صورت می‌گیرد.
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که مدیریت منابع آب استان با آن مواجه است، کشت محصولات آب‌بر در اراضی پایین‌دست و اطراف سد گاوشان است. باوجود هشدارهای مکرر کارشناسان و دستگاه‌های متولی، همچنان بخش قابل‌توجهی از اراضی به محصولاتی اختصاص می‌یابد که با توجه به اقلیم خشک منطقه و شرایط کم‌بارشی، توجیه‌پذیری چندانی ندارند. محصولاتی مانند ذرت یا برخی صیفی‌جات که نیاز آبی بالایی دارند، فشار مضاعفی بر منابع محدود آب وارد می‌کنند و این روند در کنار کاهش ورودی‌ها، آینده مخزن سد را در وضعیت ناپایدار قرار داده است. الگوی کشت که باید بر اساس شرایط اقلیمی و حجم منابع آب موجود طراحی و اجرا شود، اگرچه در دستور کار دستگاه‌های اجرایی قرار گرفته، اما هنوز در سطح عملیاتی با چالش‌های فراوانی روبه‌روست و نیازمند همکاری جدی‌تر کشاورزان و بهره‌برداران است.
مهار بحران موجود تنها با تکیه بر مدیریت یک‌جانبه ممکن نیست؛ این بحران بیش از هر چیز به همکاری جمعی نیاز دارد. از یک‌سو شهروندان باید اهمیت صرفه‌جویی در مصرف آب شرب را بیش از گذشته درک کنند، زیرا هر میزان کاهش مصرف در داخل شهر، در مجموع می‌تواند به ذخیره‌سازی حجمی قابل توجه در مخزن سد کمک کند. از سوی دیگر، کشاورزان باید بدانند که رعایت الگوی کشت و پرهیز از کشت محصولات پرمصرف، تنها یک توصیه نیست، بلکه ضرورتی برای حفظ بقای کشاورزی منطقه در بلندمدت است. اگر امروز به این هشدارها توجه نشود، فردا ممکن است با بحرانی مواجه شویم که نه تنها آب شرب، بلکه حیات اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی استان را تهدید کند.
کاهش چشمگیر سطح آب سد گاوشان نشانه‌ای روشن از آسیب‌پذیری جدی کرمانشاه در برابر تغییرات اقلیمی و ناهماهنگی الگوی مصرف با ظرفیت‌های منابع آب است. ادامه این روند می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری به دنبال داشته باشد، مگر آنکه رویکردی جامع، علمی و مشارکتی در مدیریت منابع آب به کار گرفته شود. امروز بیش از هر زمان دیگری، نگاه استان باید معطوف به مدیریت پایدار منابع آبی، اصلاح الگوی کشت و فرهنگ‌سازی گسترده در حوزه مصرف باشد؛ چرا که آینده آبی کرمانشاه، مستقیماً با تصمیم‌ها و رفتارهای امروز ما گره خورده است.
کاهش چشمگیر ذخایر آبی سدهای کرمانشاه
مجتبی کمالی‌منش معاون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب منطقه‌ای کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به وضعیت نگران‌کننده مخازن سدهای استان اظهار داشت: در استان کرمانشاه ۱۲ سد مخزنی با مجموع گنجایش یک‌هزار و ۳۴۵ میلیون مترمکعب وجود دارد که در حال حاضر ۵۳ درصد حجم این مخازن خالی است و این موضوع زنگ هشدار جدی برای مدیریت منابع آب به حساب می‌آید.
وی با بیان اینکه کاهش قابل توجه بارندگی‌ها در سال آبی جاری و افزایش برداشت‌ها باعث شده بخشی از سدهای مهم استان با کمبود آب روبه‌رو شوند، افزود: امسال تنها ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب در پشت سدها ذخیره شده که از این میزان، ۱۳۰ میلیون مترمکعب قابلیت بهره‌برداری دارد. این حجم اندک در حالی است که برخی از سدها، از جمله سد گاوشان که بزرگ‌ترین سد مخزنی استان است، نقش اساسی در تأمین آب کشاورزی و شرب دارند.
کمالی‌منش ادامه داد: سد گاوشان به دلیل کاهش چشمگیر بارندگی‌ها و برداشت‌های بالا، اکنون با افت قابل توجه ذخیره آب مواجه است و اگر الگوی مصرف اصلاح نشود، تأمین نیازهای حیاتی استان در آینده نزدیک با دشواری همراه خواهد شد.
معاون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب منطقه‌ای کرمانشاه تاکید کرد: توصیه جدی ما به کشاورزان این است که مطابق با مجوزهای صادر شده بهره‌برداری کنند و الگوی کشت را به طور کامل رعایت نمایند. لازم است از کشت محصولات با نیاز آبی بالا به‌طور جدی خودداری شود تا بتوانیم منابع محدود موجود را مدیریت کنیم.
وی در بخش دیگری از سخنانش خطاب به شهروندان استان گفت: از هم‌استانی‌های عزیز خواهش داریم در مصرف آب شرب صرفه‌جویی کنند. اگر هر نفر از ما این مسئولیت را احساس کرده و تنها مقدار کمی صرفه‌جویی کند، در مجموع رقم قابل توجهی آب ذخیره خواهد شد که به نفع استان بوده و تاب‌آوری کرمانشاه را در تأمین آب شرب در بلندمدت افزایش می‌دهد.
کمالی‌منش تأکید کرد: مدیریت منابع آب نیازمند عزم مشترک دستگاه‌ها، کشاورزان و عموم مردم است و بی‌توجهی به هشدارهای کارشناسی می‌تواند تبعات گسترده‌ای برای آینده استان به همراه داشته باشد.
افت بی‌سابقه تراز آب سد گاوشان در پی چهار سال خشکسالی
علی فتاحی مدیر سد گاوشان در گفتگو با خبرنگار مهر با تشریح آخرین وضعیت این سد مهم تأمین‌کننده آب شرب کرمانشاه اظهار کرد: در ده سال اخیر، کمترین سطح آب را در دریاچه سد گاوشان شاهد بوده‌ایم. این کاهش بی‌سابقه مستقیماً ناشی از چهار سال خشکسالی مداوم در شرق استان و به‌ویژه در حوزه بالادست سد گاوشان است؛ خشکسالی‌ای که حجم ورودی آب را به شدت کاهش داده است.
وی با اشاره به نقش حیاتی سد گاوشان در تأمین آب شرب استان افزود: حدود ۴۰ درصد آب شرب شهر کرمانشاه از طریق این سد تأمین می‌شود. بنابراین کاهش ذخایر آن تنها یک مسئله فنی یا کشاورزی نیست، بلکه موضوعی جدی و مرتبط با زندگی روزمره مردم است و باید حساسیت بیشتری نسبت به آن ایجاد شود.
فتاحی در ادامه با مقایسه وضعیت فعلی با سال‌هایی که بارش‌ها در حد نرمال قرار داشت، توضیح داد: در سال‌هایی که بارندگی مناسب بود، سطح آب سد گاوشان تا نزدیکی بدنه سد بالا می‌آمد و مخزن تقریباً در بهترین شرایط قرار داشت. اما امروز همان دریاچه، با کاهش چشمگیر حجم آب روبه‌روست و چشم‌انداز آن نشان‌دهنده فشار شدید خشکسالی بر منابع آبی منطقه است.
مدیر سد گاوشان تأکید کرد: در چنین شرایطی، مدیریت مصرف آب از سوی همه بخش‌ها — چه شرب و چه کشاورزی — اهمیت دوچندان پیدا می‌کند. اگر شهروندان در مصرف آب همراهی نکنند، تأمین پایدار آب شرب در ماه‌های پیش‌رو با چالش مواجه خواهد شد.
فتاحی در پایان خاطرنشان کرد که استمرار خشکسالی و کاهش ورودی‌ها، لزوم برنامه‌ریزی دقیق، رعایت الگوی مصرف و همکاری مردم را بیش از هر زمان دیگر ضروری ساخته است.
ضرورت برخورد با کشت‌های آب‌بر و صرفه‌جویی در بخش خانگی
اقبال مرادی کارشناس حوزه آب استان کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر با تشریح وضعیت نگران‌کننده منابع آبی استان اظهار کرد: شرایط کنونی آب در کرمانشاه به گونه‌ای است که تمامی بخش‌ها باید مسئولیت‌پذیر باشند و در کاهش مصرف نقش‌آفرینی کنند. اگر الگوی مصرف در بخش‌های شهری و کشاورزی اصلاح نشود، بحران موجود در سال‌های آینده شدت بیشتری خواهد گرفت.
وی با بیان اینکه نخستین گام در مدیریت بحران، همراهی شهروندان در مصرف آب شرب است، افزود: در بخش خانگی لازم است صرفه‌جویی جدی در دستور کار قرار گیرد. کاهش حتی چند لیتر از مصرف روزانه هر خانوار، در سطح شهر به ذخیره‌سازی حجم قابل توجهی از آب منجر می‌شود و می‌تواند در مدیریت تاب‌آوری منابع آبی نقش اساسی داشته باشد.
مرادی با اشاره به اهمیت اصلاح الگوی کشت در مناطق مختلف استان، ادامه داد: بخش کشاورزی سهم عمده‌ای در مصرف آب دارد و بنابراین رعایت الگوی کشت بر اساس شرایط اقلیمی کنونی بسیار ضروری است. کشاورزان باید به سمت محصولاتی بروند که نیاز آبی کمتری دارند و در مقابل، از کشت محصولاتی که با اقلیم امروز استان سازگار نیست و آب فراوان می‌طلبد، پرهیز کنند. ادامه کشت‌های پرآب‌بر در شرایط فعلی نه‌تنها به ذخایر سدها آسیب می‌زند، بلکه بهره‌برداران را نیز در آینده نزدیک با مشکل جدی مواجه خواهد کرد.
این کارشناس حوزه آب همچنین از دستگاه‌های اجرایی خواست در برابر کشت‌های پرمصرف و خارج از ضوابط سکوت نکنند و اضافه کرد: دستگاه‌های متولی آب و کشاورزی باید برخورد قاطع و قانونی با کشت‌های آب‌بر و غیرمجاز داشته باشند. این نوع کشت‌ها یکی از عوامل اصلی فشار بر منابع آبی استان هستند و ادامه آن‌ها موجب تخریب سفره‌های زیرزمینی، کاهش ذخایر سدها و اختلال در تأمین آب شرب و کشاورزی خواهد شد.
مرادی تأکید کرد: تجربه سال‌های اخیر نشان داده که بدون مدیریت علمی، نظارت جدی و همکاری مردم، هیچ برنامه‌ای برای حفظ منابع آبی به نتیجه نمی‌رسد. بحران آب حاصل یک عامل نیست؛ مجموعه‌ای از کم‌بارشی‌ها، برداشت‌های بالا، توسعه کشت‌های نامتناسب با اقلیم و عدم رعایت الگوی مصرف، باعث شده امروز با شرایط حساس روبه‌رو شویم.
وی در پایان خاطرنشان کرد: اگر همه بخش‌ها — از شهروندان تا کشاورزان و دستگاه‌های اجرایی — در کنار هم قرار نگیرند، مدیریت وضعیت موجود بسیار دشوار خواهد شد. امروز زمان تصمیم‌های جدی است؛ تصمیم‌هایی که می‌تواند آینده آبی کرمانشاه را حفظ یا از دسترس خارج کند.
در مجموعِ این گزارش و اظهارات کارشناسان، مسئولان آب منطقه‌ای و مدیران سدهای استان یک حقیقت روشن و غیرقابل چشم‌پوشی خود را نشان می‌دهد: کرمانشاه به مرحله‌ای رسیده که ادامه روند فعلی مصرف، کشاورزی و مدیریت، امنیت آبی استان را تهدید می‌کند. کاهش بی‌سابقه ذخایر سد گاوشان، افت شدید ورودی‌ها، خالی بودن بیش از نیمی از مخازن استان، تداوم خشکسالی و توسعه کشت‌های آب‌بر، زنجیره‌ای از عوامل هستند که در نهایت می‌توانند تأمین آب شرب و کشاورزی را با بحران جدی مواجه کنند. اکنون مطالبه اصلی و فوری، شکل‌گیری یک عزم مشترک است: شهروندان باید مصرف خانگی را به حداقل ممکن برسانند، کشاورزان موظف به رعایت الگوی کشت و پرهیز از کشت‌های پرمصرف باشند و دستگاه‌های متولی نیز بدون اغماض با برداشت‌های غیرمجاز و کشت‌های آب‌بر برخورد کنند. آینده آبی کرمانشاه نه یک مسئله دوردست، بلکه نتیجه تصمیم‌ها، رفتارها و اراده جمعی امروز ماست؛ تصمیم‌هایی که اگر جدی گرفته نشوند، فردا ممکن است بسیار دیر باشد.