ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان

خبرگزاری مهر؛ گروه سیاست - محمدصادق دانشجو: پس از سال‌ها تلاش دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران برای حفظ توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام)، سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) «اسنپ‌بک» یا مکانیزم ماشه را در شورای امنیت سازمان ملل فعال کردند. این اقدام به بهانه عدم پایبندی ایران به محدودیت‌های هسته‌ای برجام صورت گرفت در حالی که ایران همواره منطبق با بندهای برجام عمل کرده و هیچ گاه تخلفی از مفاد آن نداشته است و این کشورهای اروپایی بودند که کمترین پایبندی را نسبت به تعهدات خود در برجام نداشتند.

تهران این اقدام اروپا را از نظر حقوقی مورد مناقشه قرار داده و استدلال می‌کند که اروپا خود به تعهداتش عمل نکرده و صلاحیت قانونی برای فعال‌سازی این سازوکار ندارد؛ این دیدگاهی است که روسیه و چین نیز آن را تأیید کرده‌اند. هرچند طرف‌های اروپایی با رد این استدلال بر سو استفاده از ظرفیت حقوقی قطعنامه ۲۲۳۱ اصرار دارند.

در این گزارش، به طور جامع بررسی می‌کنیم که با اجرایی‌شدن اسنپ‌بک اروپا، چه تحریم‌هایی مشخصاً بازخواهند گشت و آثار آنها چیست؛ سپس تجربیات ایران در دوران قبل از برجام برای دور زدن تحریم‌ها و راهکارهای مقابله را مرور می‌کنیم و در پایان خواهیم دید که هرچند بازگشت تحریم‌ها دشواری‌هایی ایجاد خواهد کرد، اما به معنی انسداد نیست و جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با اتکا به ظرفیت‌های خود و همکاری‌های بین‌المللی غیرغربی از این مرحله عبور کند.

تحریم‌هایی که با اسنپ‌بک بازمی‌گردد

اکنون با طی‌شدن روند حقوقی در شورای امنیت و نهایی‌شدن اسنپ بک، تمام شش قطعنامه تحریمی شورای امنیت بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ احیا خواهند شد. این قطعنامه‌ها مجموعه‌ای از فشارهای چندجانبه بر ایران را شامل می‌شدند. در ادامه، عنوان مهم‌ترین تحریم‌های بازگشتی را مرور می‌کنیم:

• تحریم تسلیحاتی
• محدودیت‌های هسته‌ای
• تحریم برنامه موشکی بالستیک
• مسدودسازی دارایی‌ها و ممنوعیت سفر افراد و نهادهای مشخص
• بازرسی و محدودیت‌های کشتیرانی و هوایی
• محدودیت در همکاری‌های مالی و بانکی

با توجه به موارد بالا، بازگشت این تحریم‌ها تصویری از فشار بین‌المللی را تداعی می‌کند که آخرین‌بار در سال‌های منتهی به ۲۰۱۵ بر ایران تحمیل شده بود. البته نباید آثار این تحریم‌ها را کوچک یا بزرگ‌نمایی غیرواقعی کرد، بلکه باید واقع‌بین بود. این تحریم‌ها بدون شک هزینه‌های اقتصادی، سیاسی و دیپلماتیک دارند اما در عین حال به معنی فروپاشی اقتصاد یا بن‌بست سیاسی نیست.

بسیاری از این محدودیت‌ها پیشاپیش در قالب تحریم‌های آمریکا برقرار بوده و ایران در سال‌های اخیر خود را تا حدی با آنها تطبیق داده است. در بخش بعد به تجربه ایران در مقابله با همین تحریم‌ها پیش از برجام می‌پردازیم تا روشن شود تهران چگونه می‌تواند با بازگشت تحریم‌ها، بار دیگر راه خود را ادامه دهد.

تجربه مقابله ایران با تحریم‌ها پیش از برجام

بازگشت تحریم‌های شورای امنیت صحنه را به شرایط قبل از برجام (۲۰۱۵-۲۰۱۰) بازمی‌گرداند؛ دوره‌ای که ایران تحت شدیدترین تحریم‌های چندجانبه و یکجانبه قرار داشت. با این حال، ایران در آن سال‌ها نشان داد که می‌تواند با ابتکار عمل و دور زدن تحریم‌ها، هرچند به سختی، به بقای اقتصادی و پیشبرد برخی اهداف خود ادامه دهد. تجربه‌ی انباشت‌شده‌ی نهادهای ایرانی در مقابله با تحریم‌ها اکنون سرمایه‌ای ارزشمند است که می‌تواند در پی فعال شدن مجدد مکانیزم ماشه به کار آید. در این بخش به چند نمونه ملموس از راهکارهایی که ایران قبل از برجام برای خنثی‌سازی نسبی تحریم‌ها به کار گرفت اشاره می‌کنیم:

• شبکه‌های پنهانی فروش نفت: مهم‌ترین شریان اقتصاد ایران، صادرات نفت و میعانات گازی، حتی در اوج تحریم‌ها نیز هرگز قطع نشد. ایران با کمک واسطه‌ها و شبکه‌های پیچیده، نفت خود را به خریداران عمدتاً آسیایی می‌رساند و درآمد حاصل را به روش‌های غیررسمی انتقال می‌داد. امروز نیز گزارش‌ها حاکی از آن است که با وجود تحریم‌های آمریکا، صادرات نفت ایران حدود روزانه یک میلیون بشکه ادامه دارد. همچنین بخشی از پرداخت‌ها به صورت کالا یا ارزهای محلی انجام می‌شود تا ردپای قابل تحریم بر جای نگذارد. دور زدن تحریم‌های بانکی و مالی: در دور قبلی تحریم‌ها، ایران از روش‌های خلاقانه مالی برای انجام معاملات بهره برد. به دلیل قطع ارتباط بانک‌های ایرانی با سیستم‌های بین‌المللی (مانند سوئیفت) و مسدود شدن دلارهای نفتی، تهران به معاملات پایاپای و تهاتر روی آورد. برای مثال، درآمد نفتی ایران در کشور خریدار با پول محلی در حساب‌هایی نگهداری می‌شد و ایران از آن اعتبار برای واردات کالا استفاده می‌کرد. انتظار می‌رود در صورت تشدید تحریم‌ها، ایران و شرکای شرقی‌اش همکاری بانکی خود را عمیق‌تر کنند. این نمونه‌ها نشانگر تلاش ایران برای بهره‌گیری از هر کانال ممکن برای دور زدن محدودیت‌های مالی است.
• تکیه بر تولید داخلی و «اقتصاد مقاومتی»: یکی دیگر از راهبردهای ایران در برابر تحریم، کاهش آسیب‌پذیری از طریق خودکفایی در تأمین نیازهای اساسی و توسعه تولیدات داخلی بوده است. به عنوان مثال، در دوره تحریم قبلی واردات بنزین به ایران ممنوع شد و کشور با کمبود سوخت مواجه گردید. واکنش ایران افزایش ظرفیت پالایشی و تولید بنزین داخلی بود به‌طوری‌که طی چند سال از واردکننده بنزین به صادرکننده آن تبدیل شد. این حرکت که در چارچوب سیاست اقتصاد مقاومتی انجام شد، اثر تحریم سوختی را خنثی کرد.
  نمونه دیگر، سرمایه‌گذاری در تولید کالاهای صنعتی و کشاورزی بود تا وابستگی به واردات کاهش یابد. هرچند خودکفایی مطلق در اقتصاد جهانی امکان‌پذیر نیست، اما ایران توانست در صنایعی مانند پتروشیمی، فولاد و محصولات غذایی به ظرفیت‌های خوبی برسد و صادرات غیرنفتی خود را افزایش دهد؛ عاملی که در سال‌های تحریم به تأمین ارز کمک کرد.
  بنابراین، یکی از راه‌های مهار سختی‌های اسنپ‌بک ادامه همین مسیر تقویت تولید ملی و تنوع‌بخشی به منابع درآمد است. این امر نیازمند مدیریت صحیح اقتصاد کلان، کنترل تورم و حمایت از بخش خصوصی است تا بتوان فشار تحریم را تا حدی درونی‌سازی و بی‌اثر کرد.
• ائتلاف‌سازی با کشورهای همسو و روش‌های ابتکاری بین‌المللی: ایران به موازات تلاش برای دور زدن تحریم‌ها، همواره کوشیده است در صحنه دیپلماسی نیز مخالفان تحریم را با خود همراه کند. هرچند متحدان سنتی ایران در شورای امنیت (روسیه و چین) به دلیل الزام‌آور بودن قطعنامه‌های سازمان ملل مجبور به رعایت تحریم‌ها هستند، اما این کشورها می‌توانند در پشت صحنه به ایران کمک کنند.

افزون بر آن، ایران با پیوستن به سازمان‌های اقتصادی و امنیتی اوراسیا (مانند سازمان همکاری شانگهای) و تقویت دیپلماسی با همسایگان (از جمله کشورهایی مثل ترکیه، عراق، قطر و عمان) درصدد است یک بلوک مقاومتی در برابر تحریم‌های غرب ایجاد کند. این کشورها می‌توانند در نقش واسطه تجاری ظاهر شوند یا مسیرهای جدیدی برای صادرات و واردات ایران فراهم کنند. به عنوان مثال، بخش بزرگی از کالاهای وارداتی ایران در سال‌های اخیر از طریق امارات و عمان – به‌رغم روابط پیچیده سیاسی – تأمین شده و این روند می‌تواند ادامه یابد. استفاده از ظرفیت بازارچه‌های مرزی با کشورهای همسایه (مانند افغانستان، پاکستان و عراق) نیز یکی از راهکارهای همیشگی دور زدن تحریم بوده که در دوره جدید هم اهمیت خواهد داشت. این معاملات مرزی که عمدتاً خارج از سیستم بانکی رسمی و بر پایه پول نقد یا تبادل کالا انجام می‌شود، به ایران امکان می‌دهد اقلام ضروری را به‌دور از نظارت‌های سخت‌گیرانه تهیه کند.

در مجموع، تجربه‌ی تاریخی نشان می‌دهد که هرچند تحریم‌ها توانسته‌اند رشد اقتصادی ایران را با مشکلاتی مواجه کنند، اما نتوانسته‌اند فعالیت‌های کشور را متوقف کنند. به تعبیری، تحریم‌ها سرعت حرکت را کم می‌کنند ولی مسیر را مسدود نمی‌کنند. جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر دانش انباشته در دور زدن تحریم، پیوندهای منطقه‌ای، و سیاست مقاوم‌سازی اقتصاد، آمادگی مقابله با دور جدید فشارها را دارد.

اسنپ‌بک سختی می‌آفریند، اما بن‌بست ایجاد نمی‌کند

با نگاهی واقع‌بینانه به موضوع، فعال شدن مکانیزم ماشه اروپا یک عقب‌گرد در دستاوردهای برجامی ایران به شمار می‌رود. با این وجود، اسنپ‌بک پایان راه نیست. تجربه نشان داده است که ایران می‌تواند خود را با شرایط جدید وفق دهد و مسیر خود را ادامه دهد. دو دلیل عمده برای این ادعا وجود دارد: نخست آن‌که بسیاری از تحریم‌هایی که قرار است بازگردد، در سال‌های اخیر توسط آمریکا و متحدانش اعمال شده بود و اقتصاد ایران تا حدی با آنها سازگار شده است (برای مثال، ایران مدت‌هاست به عدم دسترسی مستقیم به دلار عادت کرده و شبکه‌های جایگزین تجارت خارجی ایجاد کرده است). دوم آن‌که در نظام بین‌الملل کنونی، قدرت‌های بزرگی وجود دارند که حاضر به همراهی کامل با سیاست‌های تحریمی غرب نیستند. ایران با اتکا به همکاری با کشورهای شرقی و همسایه، می‌تواند بخشی از اثر تحریم‌های شورای امنیت را دور بزند. هرچند روسیه و چین به طور علنی قطعنامه‌های سازمان ملل را نقض نخواهند کرد، اما آن‌ها می‌توانند از راه‌های غیرمستقیم به ایران کمک کنند و حداقل در مجامع جهانی علیه منزوی‌سازی کامل ایران موضع بگیرند. همین حمایت سیاسی می‌تواند به ایران در کسب زمان و فرصت برای تطبیق با شرایط جدید کمک کند.

از منظر حقوقی و سیاسی نیز، تهران ابزارهایی برای کاهش تبعات اسنپ‌بک دارد. ادامه گفتگوهای دیپلماتیک حتی در بحبوحه اجرای مکانیزم ماشه می‌تواند از شدت فشار بکاهد. چنان‌که دولت ایران در هفته‌های اخیر با هوشمندی وارد تعامل فعال با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شد و با توافق فنی اخیر میان وزیر خارجه ایران و مدیرکل آژانس در قاهره نشان داد مایل است نگرانی‌های پادمانی را برطرف کند.

از سوی دیگر، ایران با هشدار صریح اعلام کرده که در صورت عملی‌شدن اسنپ‌بک، همکاری‌های جاری با آژانس را لغو خواهد کرد و احتمالاً گام‌های جبرانی در برنامه هسته‌ای برخواهد داشت. این تهدید به معنای آن است که غرب نیز هزینه‌هایی در قبال انتخاب مسیر فشار حداکثری خواهد پرداخت (از جمله کاهش نظارت‌ها بر فعالیت هسته‌ای ایران و احتمال حرکت تهران به سمت غنی‌سازی در سطوح بالاتر).

با جمع‌بندی مباحث می‌توان گفت «اسنپ‌بک» اروپا علی‌رغم آثار مخربش، برای ایران به منزله بن‌بست نیست. ایران از قبل نشان داده که توان مدیریت چنین شرایطی را دارد. راهکارهای ایران ترکیبی از مقاومت و انعطاف است: مقاومت در قالب تحمل فشارها و تکیه بر توان داخلی، و انعطاف به شکل یافتن مسیرهای جایگزین در تعاملات خارجی. به تعبیری، ایران در این سال‌ها هنر «زندگی و پیشرفت در تحریم» را آموخته است و نشان داده تحریم‌ها نمی‌توانند اراده یک ملت برای پیمودن مسیر خود را به طور کامل متوقف سازند. بنابراین منافع ملی ایران صیانت حداکثری شده و مسیر پیشرفت از طرق دمتعددی ادامه خواهد یافت.