ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان

‌خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - هیفاء پردل: شب یلدا، این یادگار کهنِ تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین، برآمده از لایه‌های عمیق باورها و آیین‌هایی است که قرن‌ها در جان و زبان مردمان این سرزمین ریشه دوانده است، شبی که از دیرباز نماد غلبه نور بر ظلمت و بشارت‌بخش زایش روشنایی پس از طولانی‌ترین تیرگی سال بوده است.

یلدا نه صرفاً یک مناسبت تقویمی، بلکه آئینی معناگراست که در بطن خود امید، پایداری و ایمان به فردای روشن را نهفته دارد.

ایرانیان باستان، این شب بلند را بهانه‌ای برای گردهم‌آمدن دل‌ها می‌دانستند، فرصتی مغتنم برای همدلی، گفت‌وگو و پاسداشت پیوندهای خانوادگی. فلسفه راستین یلدا، نه در سفره‌های پرزرق‌وبرق و تشریفات پرهزینه، بلکه در صله‌رحم، شنیدن سخن بزرگان، نقل حکایت‌ها و تقویت پیوندهای عاطفی میان نسل‌ها معنا می‌یافت، مفهومی ژرف که در فرهنگ اسلامی نیز جایگاهی رفیع دارد و همواره مورد تأکید و توصیه بوده است.

در شهر قم، شب یلدا همواره رنگ‌وبویی متفاوت و معنوی‌تر به خود می‌گرفت و دورهمی‌های ساده و صمیمی خانوادگی، تلاوت قرآن کریم در کنار تفال به دیوان حافظ، یادکرد، درگذشتگان و توجه ویژه به دیدار سالمندان و خویشاوندان، از جمله رسوم ریشه‌داری بود که این شب را به مجالی برای تحکیم بنیان خانواده و تعمیق روابط انسانی بدل می‌کرد.

با این همه، در سال‌های اخیر و هم‌زمان با دگرگونی سبک زندگی و نفوذ گسترده فضای مجازی، بخشی از جلوه‌های اصیل این آئین دیرپا تحت‌الشعاع تجمل‌گرایی، رقابت‌های نمایشی و تحمیل هزینه‌های غیرضروری قرار گرفته است، روندی نگران‌کننده که به باور کارشناسان فرهنگی، می‌تواند پیامدهایی ناخواسته بر روابط خانوادگی و هویت فرهنگی جامعه بر جای گذارد.

هرچند شرایط اقتصادی امروز و تنگناهای معیشتی، آسیب‌هایی به شیوه برگزاری این سنت کهن وارد ساخته است، اما به اعتقاد صاحب‌نظران، راه برون‌رفت از این وضعیت، بازگشت آگاهانه به فلسفه اصیل یلدا و پرهیز از افراط در تشریفات و ظواهر است و احیای معنای حقیقی این شب می‌تواند بار دیگر یلدا را به جایگاه اصلی خود بازگرداند، جایگاهی که در آن صمیمیت، آرامش روانی و انسجام اجتماعی معنا می‌یابد و مفهومی گران‌سنگ که جامعه امروز بیش از هر زمان دیگری تشنه و نیازمند آن است.

شب یلدا در قدیم فرصتی بود برای انتقال تجربه و محبت میان نسل‌ها

حاجی محمد بیطرفان از قدیمی‌های قم در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به خاطرات خود از شب‌های یلدای گذشته در قم، اظهار کرد: یلدا در قدیم شبی ساده اما سرشار از معنا بود، خانواده‌ها بدون تشریفات دور یک سفره می‌نشستند، از خاطرات روزگار گذشته می‌گفتند و قصه‌خوانی و خنده کودکان گرمای خانه را دوچندان می‌کرد.

وی گفت: در آن سال‌ها خبری از سفره‌های رنگارنگ امروزی نبود و نان، کمی آجیل و انار تمام داشته‌های سفره شب چله را تشکیل می‌داد، اما همان سادگی باعث می‌شد دل‌ها بیشتر به هم نزدیک شود و جمع‌های خانوادگی رنگ صمیمیت واقعی بگیرد.

این شهروند قدیمی قم افزود: بزرگ‌ترها با تفال به دیوان حافظ، شور و شوق خاصی در دل کودکان و نوجوانان ایجاد می‌کردند و شب یلدا فرصتی بود برای انتقال تجربه و محبت میان نسل‌ها، اما امروز این آئین آرام‌آرام از مسیر اصلی خود دور شده و تشریفاتی وارد آن شده که هیچ نسبتی با سنت‌های گذشته ندارد.

وی ادامه داد: پوشیدن لباس‌های فاخر و هماهنگ، تزئین سفره‌های پرهزینه و رقابت در نمایش ظواهر، در آئین‌های قدیمی شب چله جایی نداشت و همین تجملات، گاهی اصل دورهمی و همدلی را تحت‌الشعاع قرار داده است.

بردن هدیه برای تازه‌عروس‌ها از رسوم دیرینه شب یلدا

شیرین زارعیان یکی از بانوان قمی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به سنت یلدای عروس در قم گفت: بردن هدیه برای تازه‌عروس‌ها از رسوم دیرینه ما بود، اما این کار با نهایت سادگی انجام می‌شد و هدف آن، حفظ صله‌رحم و ابراز محبت بود، نه نمایش توان مالی.

وی افزود: امروز متأسفانه چشم‌وهم‌چشمی‌ها باعث شده خانواده‌ها خود را موظف به تهیه هدایای گران‌قیمت بدانند، در حالی که با توجه به شرایط اقتصادی و تورم، بسیاری از خانواده‌ها توان چنین هزینه‌هایی را ندارند و همین موضوع، فشار روانی مضاعفی ایجاد می‌کند.

زارعیان در ادامه گفت: شیرینی واقعی شب چله در همان دیدارها و دورهمی‌های خانوادگی است، چیزی که با تجمل‌گرایی کمرنگ شده و حتی گاهی باعث کاهش همین جمع‌های صمیمی شده است.

وی افزود: در گذشته وقتی داماد و عروس به خانه بزرگ‌ترها می‌آمدند، خبری از سفره‌های پرزرق‌وبرق نبود، چند میوه ساده روی سفره قرار می‌گرفت، اما گرمای حضور خانواده و حتی همسایه‌ها، شب یلدا را به خاطره‌ای ماندگار تبدیل می‌کرد.

زارعیان تصریح کرد: امروز هرچند امکانات بیشتر شده، اما همان سادگی دلنشین کمتر دیده می‌شود و تجملات ناخواسته، فاصله‌ها را بیشتر کرده است در حالی که بازگشت به روح اصیل شب یلدا می‌تواند دوباره این آئین کهن را به ابزاری برای تقویت روابط انسانی و خانوادگی تبدیل کند.

یلدا فرصت مغتنمی برای تحکیم بنیان خانواده

سید محسن محسنی پژوهشگر قمی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به پیشینه تاریخی شب یلدا اظهار کرد: نخستین شب زمستان که به‌عنوان طولانی‌ترین شب سال شناخته می‌شود، از دیرباز در میان ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشته و مردم این شب را با عنوان یلدا یا شب چله گرامی می‌داشتند.

وی گفت: در گذشته، اقوام و خویشاوندان نزدیک در منازل یکدیگر گرد هم می‌آمدند و تا پاسی از شب به گفت‌وگو، نقل خاطرات، شنیدن افسانه‌های کهن و داستان‌های محلی می‌پرداختند و با تفال به دیوان حافظ، لحظاتی سرشار از صمیمیت و آرامش را تجربه می‌کردند.

این پژوهشگر قمی افزود: در قم، برگزاری شب یلدا همواره رنگ‌وبویی خاص داشته است و دورهمی‌های ساده خانوادگی، قرائت قرآن کریم در کنار فال حافظ، یادکرد درگذشتگان و توجه ویژه به دیدار سالمندان و اقوام، از جمله رسوم رایج این شب بوده که آن را به فرصتی مغتنم برای تحکیم بنیان خانواده تبدیل می‌کرد.

وی ادامه داد: تنقلات شب یلدا در قم نیز متناسب با فرهنگ بومی و به‌دور از تجمل بوده و شامل میوه‌های فصلی، انواع تخمه، بادام زمینی، شیرینی، انار، سوهان و پشمک می‌شده است که هرکدام بخشی از حال‌وهوای این شب را شکل می‌داد.

محسنی بیان کرد: از دیگر رسوم رایج شب یلدا در قم، توجه به تازه‌عروس‌ها و نامزدها بود و به این صورت که اگر دختری تازه‌عروس بود، خانواده او هدیه‌ای شامل مقداری آجیل، میوه و شیرینی به منزل داماد می‌بردند و در صورت نامزدی، خانواده پسر در شب یلدا با هدیه‌ای به خانه پدر دختر می‌رفتند.

قاشق‌زنی از رسوم رایج شب یلدا در قم قدیم

وی افزود: در سال‌های نه‌چندان دور، آئینی با عنوان قاشق‌زنی نیز در شب چله قم رواج داشت که امروز بسیار کمرنگ شده است و در این رسم، افراد با پوشاندن سر و صورت خود به درِ خانه‌ها می‌رفتند و با به صدا درآوردن قاشق، صاحب‌خانه را از حضورشان آگاه می‌کردند.

این پژوهشگر قمی گفت: قاشق‌زنی نه‌تنها نمادی از شادی و نشاط جمعی بود، بلکه فرصتی برای تقویت ارتباطات اجتماعی و همدلی میان همسایگان به شمار می‌رفت و بخشی از هویت فرهنگی شب یلدای قم را شکل می‌داد.

وی افزود: بازشناسی و بازگشت به این آئین‌های ساده و اصیل می‌تواند نقش مهمی در حفظ میراث فرهنگی قم و انتقال آن به نسل‌های آینده ایفا کند؛ آیین‌هایی که بیش از هر چیز، بر هم‌نشینی، گفت‌وگو و پیوند دل‌ها استوار بوده‌اند.

قمی‌ها در شب چله در خانه ریش‌سفیدان یا پدربزرگ‌ها جمع می‌شوند

ابوالحسن گرامی پژوهشگر فرهنگ بومی قم در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به جایگاه شب یلدا در فرهنگ بومی قم اظهار کرد: مردم این شهر همانند دیگر نقاط ایران، شب یلدا را فرصتی مغتنم برای دیدوبازدید و تحکیم روابط خانوادگی می‌دانستند و این شب از مهم‌ترین مناسبت‌ها برای گردهم‌آیی فامیل به شمار می‌رفت.

وی گفت: در قم از دیرباز رسم بر این بود که خانواده‌ها در شب یلدا یا شب چله در خانه ریش‌سفیدان یا پدربزرگ‌ها جمع شوند و سایر اعضای فامیل نیز در این مهمانی شرکت کنند تا ساعاتی را به دور از مشغله‌ها و دغدغه‌های روزمره، در کنار یکدیگر سپری کنند.

این استاد قم‌پژوهی افزود: برپایی مراسم شب یلدا در آداب و رسوم قمی‌ها از اهمیت بالایی برخوردار بود و این شب، تنها به خوردن و پذیرایی محدود نمی‌شد، بلکه بستری برای گفت‌وگو، همدلی و بازسازی روابط خانوادگی فراهم می‌کرد.

وی ادامه داد: تنقلات شب یلدا در قم تنوع خاصی داشت و شامل فندق، پسته، سوهان، توت خشک، آلو خشک، تخم آفتاب‌گردان، گندم و شاهدانه برشته‌شده، نخودچی، انواع خشکبار، انجیر، نقل و شکرپاره می‌شد که هر یک جایگاه ویژه‌ای در سفره شب چله داشت.

گرامی بیان کرد: یکی از رسوم ارزشمند شب یلدا در گذشته، کنار گذاشتن کدورت‌ها و آشتی دادن افراد فامیل بود که به هر دلیلی با یکدیگر قهر بودند و این شب، بهانه‌ای برای بازگشت صمیمیت و رفع دلخوری‌ها محسوب می‌شد.

وی افزود: گردهم‌آمدن مهمانان دور کرسی به‌عنوان وسیله اصلی گرمایشی در خانه‌های قدیمی، از دیگر جلوه‌های شب یلدای قمی‌ها بود، افراد پاهای خود را زیر کرسی قرار می‌دادند، لحاف را روی آن می‌کشیدند و انواع میوه و تنقلات بر روی کرسی چیده می‌شد؛ رسمی که امروز بیشتر جنبه نمادین و تزئینی پیدا کرده است.

این پژوهشگر فرهنگ بومی قم گفت: در کنار این مراسم، بخشی از میوه‌های مرغوب و خشکبار مانند تخمه و دیگر اقلام، به خانواده‌ها، خویشاوندان و همسایگان هدیه داده می‌شد، اقدامی که به‌ویژه برای خانواده‌هایی که امکان تهیه این اقلام را نداشتند، نشانه‌ای از سخاوت و همدلی اجتماعی بود.

وی افزود: این سنت‌ها موجب می‌شد هیچ‌کس در شب یلدا احساس تنهایی یا محرومیت نکند و همین روحیه مشارکت و همبستگی، شب چله را در قم به آئینی ماندگار و اثرگذار در زندگی اجتماعی مردم تبدیل کرده بود.

فلسفه اصلی بسیاری از آئین‌های سنتی ایرانی بر پایه دورهمی و صله‌رحم است

سید محمدرضا میرشمسی کارشناس مسائل اجتماعی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به ریشه نام‌گذاری شب یلدا اظهار کرد: از آنجا که از فردای شب یلدا، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود، این شب به شب چله شهرت یافته و در گذشته، آغازی برای سردترین و دشوارترین بخش سال به شمار می‌رفت.

وی گفت: چله بزرگ، دوره‌ای سخت اما قابل پیش‌بینی برای مردمانی بود که زندگی‌شان به کشاورزی، دامداری و طبیعت وابستگی مستقیم داشت و شب یلدا در واقع فرصتی برای آمادگی روانی و اجتماعی جهت ورود به این فصل سرد محسوب می‌شد.

این کارشناس مسائل اجتماعی افزود: شب یلدا همواره برای ایرانیان فراتر از یک رویداد ساده تقویمی بوده و مفاهیمی چون غلبه نور بر تاریکی، امید به آینده و ارج نهادن به گرمای کانون خانواده را در خود جای داده است.

وی ادامه داد: در گذشته‌ای نه‌چندان دور، یلدا در سادگی خانه‌های ایرانی برگزار می‌شد و قصه‌گویی پدربزرگ‌ها، تفال به دیوان حافظ و سفره‌ای ساده که با هندوانه و انار آراسته می‌شد، روح این شب را شکل می‌داد و دورهمی‌ها، عمیقاً معنادار و صمیمی بود.

میرشمسی بیان کرد: در سال‌های اخیر اما، موجی از تجمل‌گرایی و نوآوری‌های بصری، چهره این جشن کهن را دستخوش تغییر کرده است و یلدای امروزی، در کنار حفظ برخی نمادهای سنتی، به مراسمی پرزرق‌وبرق با استانداردهای بالا در دیزاین، پوشش و پذیرایی تبدیل شده است.

وی افزود: این دگرگونی فرهنگی و اجتماعی، بازارهای مختلفی را نیز تحت تأثیر قرار داده که یکی از برجسته‌ترین آن‌ها، صنعت گل و گل‌آرایی و طراحی سفره‌های مناسبتی است؛ به‌گونه‌ای که سفره‌های ساده قدیمی جای خود را به میزهای دیزاین‌شده و کِندی‌بارهای هنرمندانه داده‌اند.

این کارشناس مسائل اجتماعی گفت: استفاده از المان‌هایی مانند شمعدان‌های فانتزی، ظروف لوکس کریستال و میناکاری و بهره‌گیری خلاقانه از انار و هندوانه به‌عنوان عناصر دکوری، فضای شب یلدا را اشرافی‌تر کرده و گاه این مراسم به محلی برای نمایش و فخرفروشی برخی میزبانان تبدیل شده است.

میرشمسی افزود: فلسفه اصلی بسیاری از آئین‌های سنتی ایرانی، بر پایه دورهمی، صله‌رحم و تقویت پیوندهای انسانی استوار بوده، اما امروزه در سایه سبک زندگی تجملاتی و تأثیر فضای مجازی، خرده‌فرهنگ‌هایی به شب یلدا افزوده شده که گاه اصل معنا را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

وی ادامه داد: تنوع بیش از حد غذاها، برگزاری جشن‌های بزرگ و تمرکز بر دیده‌شدن در قاب شبکه‌های اجتماعی، شب یلدا را از کارکرد اصلی خود دور کرده است؛ در حالی که فلسفه این شب، کنار هم بودن و تجربه صمیمیت است، نه رقابت برای نمایش ظواهر.

این کارشناس مسائل اجتماعی تأکید کرد: بازگشت به روح اصیل شب یلدا، می‌تواند این آئین کهن را بار دیگر به فرصتی برای آرامش، گفت‌وگو و همدلی واقعی میان اعضای خانواده و جامعه تبدیل کند؛ مفهومی که در شرایط امروز، بیش از هر زمان دیگری به آن نیاز داریم.