به گزارش سلامت نیوز به نقل از اعتماد، با گذشت 4 ماه از اعلام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره کمبود ماده اولیه تولید شربت تریاک (تنتور اپیوم) مراکز درمان اعتیاد هم برای دریافت این دارو با مشکل مواجه شدند. طبق گفته صاحبان برخی از این مراکز، کمبود شربت تریاک باعث شده که طی هفتههای اخیر از این مراکز خواسته شود که تعداد بیماران تحت پوشش با این داروی ترک اعتیاد را از 50 نفر در هر مرکز، کاهش دهند و سهمیه شربت تریاک برخی مراکز هم بهطور کامل قطع شده است.
کاهش ذخایر کشفیات تریاک در ایران، به دنبال سیاست سه سال اخیر طالبان و فرمان به ممنوعیت کشت خشخاش در مزارع این کشور اتفاق افتاده و نیمه مرداد امسال، حسین ذوالفقاری؛ دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، اعلام کرد که سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت در حالی از ابتدای سال جاری خواستار تامین ماده اولیه مورد نیاز تولید شربت تریاک شدهاند که موجودی کشفیات تریاک در انبارهای ستاد مبارزه با مواد مخدر به کمترین میزان طی دو دهه اخیر رسیده علاوه بر اینکه خلوص تریاک مکشوفه هم کاهش شدیدی داشته است. ذوالفقاری با اعلام این خبر گفت که حالا باید طرح کشت خشخاش برای تامین ماده اولیه صنعت داروهای مخدر کشور، بررسی و در صورت موافقت رییسجمهور، اجرا شود . در هفتههای بعد از اعلام این خبر، موضوع کشت خشخاش از سوی نمایندگان مجلس، صنعت دارو و صاحبان مراکز ترک اعتیاد مورد بحث قرار گرفت. مخالفان کشت خشخاش با در نظر گرفتن اینکه ایران در دهه 1350، مجوز جهانی برای کشت خشخاش به منظور تولید دارو داشته اما بعد از بهمن 1357، این مجوز به بایگانی سپرده شده، شرایط امروز کشور و همسایگی با کانون تولید تریاک جهان را مد نظر داشتند و هشدار میدادند که با توجه به نرخ رشد اعتیاد و وجود حدود 4 میلیون معتاد در ایران، فعالسازی مجوز کشت خشخاش میتواند یک تهدید جدی برای سیاستهای درمان و پیشگیری از اعتیاد باشد چون قطعا بخشی از خشخاش کشت شده، در یک مسیر انحرافی برای تولید غیرقانونی تریاک و ورود به بازار عرضه و تقاضای داخل کشور قرار خواهد گرفت. موافقان که در راس آنها دولت و ستاد کل مبارزه با مواد مخدر قرار داشتند با اصلاح آنچه در اذهان عمومی شکل گرفته بود، تاکید کردند که در صورت فعالسازی مجوز قدیمی کشت خشخاش، به هیچوجه آنگونه از خشخاش که قابلیت تولید تریاک دارد در مزارع تحت نظارت دولت کشت نخواهد شد بلکه گونه دیگری موسوم به شقایق الیفرا که فاقد صمغ است و صرفا برای تولید دارو کاربرد دارد مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
بررسیهای دولت و مجلس و ستاد مبارزه با مواد مخدر که نهاد وابسته به ریاستجمهوری است اما تا امروز به نتیجه قابل اعلام نرسیده آن هم در حالی که کمبود ماده اولیه برای صنعت داروهای مخدر به وضعیت بحرانی رسیده است. البته حدود یک ماه قبل، یکی از تولیدکنندگان داروهای مخدر گفت که اگرچه کمبود ماده اولیه، یکی از مشکلات جدی این صنعت و عامل موثر در مختل شدن تولید شربت تریاک خواهد بود ولی عامل مهمتر، بیپولی صنعت برای فعال نگهداشتن خط تولید است چرا که دانشگاههای علوم پزشکی که خریداران شربت تریاک هستند، بدهی هنگفتی به صنعت دارو دارند و تسویه نشدن بدهیهای وزارت بهداشت به صنعت دارو، باعث کاهش توان صنایع دارویی کشور شده و بنابراین، حتی در صورت تامین مکفی ماده اولیه، صنعت دارو برای نیمه دوم سال با مشکلات جدی در تولید شربت تریاک مواجه خواهد شد که نتیجه این اختلال، حتما برای بیماران و مراکز ترک اعتیاد آسیبزا خواهد بود. به موازات این صحبتها، علی غلامی؛ رییس هیاتمدیره کانون سراسری مراکز درمان سوءمصرف مواد کشور هم به «اعتماد» خبر داد که با وجود کمبود کشفیات تریاک در انبارهای ستاد مبارزه با مواد مخدر، طی یک سال اخیر، سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، دو مجوز برای صادرات حجم قابل توجهی از داروهای ترک اعتیاد و از جمله شربت تریاک به کشورهای افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و نیجریه صادر کرده که صدور این مجوزها با واقعیت کمبود تریاک مکشوفه در تناقض است. حالا به نظر میرسد که اخطار صنایع دارویی کشور به دولت درباره تاثیر طلبهای وصول نشده از دانشگاههای علوم پزشکی و ناتوانی برای فعال نگه داشتن خط تولید شربت تریاک، به مرحله عمل رسیده مگر اینکه هرچه زودتر، تکلیف تصمیمها و تردیدها برای کشت شقایق الیفرا روشن شود و دولت در این شرایط اقتصادی برای واردات قانونی تریاک ناچار به تخصیص ارز نباشد تا در نهایت، بیماران مصرفکننده داروهای تسکینی و ترک اعتیاد هم، با وقفه درمان مواجه نشوند.
پویشهای درخواست برای تامین داروی ترک اعتیاد
از خرداد امسال، سه پویش با موضوع تامین شربت تریاک و کشت خشخاش در فضای قانونی ایجاد شده است.«درخواست قانونی شدن کشت خشخاش دارویی» یکی از این پویشهاست که خطاب به رییس مجلس نوشته شده چون در شرایط کنونی، کسب مجوز کشت شقایق الیفرا، نیازمند تایید مجلس است. در متن این پویش که 8 آبان امسال ایجاد شده و تا 10 اردیبهشت سال آینده هم مهلت امضا دارد، با برشمردن فواید حاصل از کشت خشخاش در مزارع داخل کشور آمده است: «ما امضاکنندگان این کارزار بر این باوریم که با قانونیسازی کشت خشخاش برای مصارف دارویی در ایران میتوان از اتلاف آب کشاورزی جلوگیری کرد، درآمد کشاورزان را چندین برابر افزایش داد، سلامت جامعه را از خطر مواد آلوده و روان گردان حفظ کرد، و دست قاچاقچیان را از بزرگترین منبع سودآوریشان کوتاه نمود. تولید ۴۵۰ تن تریاک نیاز به ۴۵ تا ۹۰ میلیون متر مکعب آب دارد، اما همین مقدار آب تنها ۲۵ تا ۶۰ هزار تن گندم میدهد. ارزش ۴۵۰ تن تریاک دارویی حدود ۹۰۰ میلیون دلار است. واردات همان ۶۰ هزار تن گندم فقط ۲۱ میلیون دلار هزینه دارد؛ یعنی با کمتر از 3 درصد از درآمد خشخاش میتوان تمام گندم جایگزین را وارد کرد. تریاک غیرقانونی اغلب با مواد سمی و صنعتی مثل سرب، قیر، متادون، ترامادول و داروهای روانگردان مخلوط میشود. این ناخالصیها اعتیاد را تشدید کرده و آسیبهای شدید کبدی، کلیوی و روانی ایجاد میکنند. با قانونی شدن کشت و فروش تحت نظارت، قاچاقچیان که از تجارت تریاک میلیاردها تومان سود میبرند، بازارشان را از دست میدهند و مسیر درآمد آنها به سمت اقتصاد رسمی کشور تغییر میکند. کشورهایی مانند ترکیه، هند و استرالیا سالهاست خشخاش را با نظارت سازمان ملل برای داروسازی میکارند و صادرکننده قانونی داروهای مسکن هستند. ایران هم که خاک مخصوص این محصول را دارد، میتواند با همین مدل عمل کند.»
امضاکنندگان این پویش در ادامه متن، از دولت و مجلس خواستهاند که کشت خشخاش دارویی را تحت نظارت وزارت بهداشت و جهاد کشاورزی قانونی کرده، صنایع داروسازی داخلی را به تولید مرفین، کدیین و مشتقات دارویی از خشخاش داخلی مجهز سازند، بخشی از درآمد صادرات خشخاش دارویی را برای واردات گندم و حمایت از کشاورزان اختصاص دهند و نظارت دقیق و قاطع برای جلوگیری از انحراف محصول به بازار غیرقانونی اعمال شود.
«اعتراض به اقدام غیرقانونی قطع ناگهانی داروی اپیوم در مراکز درمان اعتیاد» پویش دیگری است که خطاب به روسای قوای سهگانه نوشته شده و در متن این پویش که 9 آذر ایجاد شده و تا 9 خرداد سال آینده مهلت امضا دارد و تا عصر چهارشنبه هم 9682 نفر از پزشکان و بیماران و خانوادههای گریبانگیر اعتیاد به این پویش ملحق شدهاند، آمده است:«وزارت بهداشت در اقدامی غیرقانونی، غیر اخلاقی و غیر علمی، بهطور ناگهانی داروی اپیوم بیماران اعتیاد مراکز درمان اعتیاد را کاهش و قطع کرده است. این موضوع باعث افزایش آسیبهای اجتماعی و بیاعتمادی بیماران به نظام درمان خواهد شد و تبعات جبرانناپذیری برای کشور و مراکز درمان اعتیاد به دنبال خواهد داشت. لطفا به قید فوریت پیگیری و مشکل رفع شود.»
«درخواست تولید خشخاش ملی و توزیع تریاک دولتی» پویش دیگری است که اول خرداد امسال ایجاد شده و تا 30 آبان امسال هم مهلت امضا داشته و بیش از 4 هزار امضاکننده این پویش، خطاب به رییس و نمایندگان مجلس به عنوان اعضای نهاد قانونگذاری کشور نوشتهاند: «تولید گیاه خشخاش به منظور تأمین مواد اولیه برای شرکتهای دارویی و جلوگیری از خروج ارز از کشور موضوع مهمی است. همچنین، تأمین تریاک دولتی میتواند به سلامت اجتماعی کمک کند و از سودجویی دلالان و مرگ معتادان جلوگیری نماید. بنابراین، درخواست میشود که با اتخاذ تدابیر مناسب، گامی در راستای جلوگیری از سوق یافتن مصرفکنندگان به سمت مواد شیمیایی برداشته شود؛ همانند سایر کشورهای پیشرفته دنیا.»
چالش در تولید داروهای مخدر غافلگیرکننده نبود
سیاست ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان و اقدام طالبان برای محدود کردن تجارت تریاک، فروردین 1401 به اجرا درآمد و طی سه سال اخیر هم بازرسان سازمان ملل متحد در بازدیدهای میدانی تایید کردند که بسیاری از زمینهای زیر کشت خشخاش در افغانستان امحا شده و ذخایر تریاک در انبارهای این کشور به حداقل ممکن رسیده است. اگرچه این سیاست از ابتدا با تردید نگریسته شد و حتی کارشناسان مقابله با مواد مخدربارها هشدار دادند که باید در صداقت طالبان در اجرای این سیاست شک کرد چون درآمد حاصل از تجارت مواد، همواره بخش مهمی از منافع مالی طالبان بوده؛ چه در زمانی که به عنوان مخالفان دولت حامد کرزای و اشرف غنی در جای جای افغانستان حضور داشتند و چه از اواخر تابستان 1400 که افغانستان را تصرف کردند. این کارشناسان با در نظر داشتن نیت مشکوک طالبان برای اجرای فرمان ممنوعیت کشت خشخاش و تولید تریاک، بارها به دولت هشدار دادند که باید راهی جایگزین برای خودکفایی در تامین مواد اولیه داروهای ترک اعتیاد و داروهای تسکینی داشته باشد چون تداوم سیاستهای مغرضانه طالبان، برای بخش درمان کشور مشکلساز خواهد شد.
مهر پارسال، سعید صفاتیان که پژوهشگر و تحلیلگر اعتیاد است، در گفتوگو با خبرآنلاین، با نگاهی به روند کاهش تریاک در کشور و افزایش قیمت این ماده مخدر و تبعات آن گفت:« در حال حاضر ۶۰ درصد مصرفکنندگان موادمخدر در کشور تریاک مصرف میکنند و ۱۰ درصد این آمار شامل افراد بالای ۶۰ سال است. تریاک نسبت به دیگر مواد مصرفی معتادان مثل حشیش و هرویین و ... قیمت بالاتری دارد اما این وضعیت در ۲ تا ۳ سال آینده با سیاستهای فعلی افغانستان در تولید تریاک تغییر خواهد کرد. از تبعات کم شدن تریاک در چرخه مصرف معتادان این است که اگر شرایط برای ترک اعتیاد و درمان مهیا نباشد، به مصرف دیگر مواد روی میآورند و متاسفانه در چنین وضعیتی تعداد مصرفکنندگان مواد روانگردان مثل ترامادول و... و همچنین قاچاق داروهای مخدر از کشورهای همسایه به ایران خیلی زیاد میشود.در حال حاضر گزارشهای سازمان ملل مبنی بر روی آوردن مصرفکنندگان مواد مخدر به مواد روانگردان است؛ چون هم ارزانتر است و هم ظاهرا فرد را زودتر به نشئگی میرساند و هم در دسترستر است و این گزارشها همچنین از افزایش تولید مواد روانگردان در کشورهایی مثل عراق، سوریه و... حکایت دارد و از طرف دیگر هم در خود کشور افغانستان هم با کاهش تولید تریاک، تولید حشیش افزایش پیدا کرده است. افزایش قیمت تریاک در ۲ تا ۳ سال آینده برای ما خیلی بیشتر دردسرساز میشود و اگر معتادان ما به سمت مصرف مواد روانگردان بروند، چون دارو و درمانهای خاصی برای آن وجود ندارد، در درمان معتادان کشور که مواد روانگردان مصرف میکنند، دچار یک وضعیت بحرانی خواهیم شد. تریاک ماشین نیست که بگوییم مثلا پژو در همه شهرهای کشور قیمت مصوب و مشخصی دارد؛ قیمت فروش تریاک در شرق و غرب کشور خیلی با هم فرق میکند و قیمت آن در تهران هم با دیگر شهرهای کشور متفاوت است؛ در شرق کشور تریاک گرانتر است. در حال حاضر کشت تریاک به صورت قاچاقی هم در برخی شهرها انجام میشود؛ کشور ما شرایط مساعدی برای تولید تریاک دارد و در صورت کشت یکی از مرغوبترین تریاکهای دنیای را میدهد و اگر دولت بخواهد میتواند میزان تریاک مورد مصرف افراد معتاد بالای ۶۰ سال کشور را در داخل با قیمت کمتری تولید و عرضه کند. در سال ۸۵ که مدیرکل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر بودم، طرحی با عنوان مجوز مصرف روزانه تریاک به افراد بالای ۶۰ سال را به مجمع تشخیص مصلحت نظام بردم و در جواب این سوال که تریاک مورد نیاز را از کجا بیاوریم گفتم که یا از کشفیات یا به اندازه نیاز برای این افراد کشت تریاک انجام بدهیم.طرح بنده پس از یک جلسه یک ساعته با رای بالایی قبول شد اما پس از اینکه برای تصویب رفت، جلوی تصویب و اجرای این طرح را گرفتند. دلیل مخالفت با طرح فوق این بود که میگفتند عرضه تریاک دولتی به معتادان بالای ۶۰ سال باعث افزایش اعتیاد در کشور میشود؛ در صورتی که اگر دولت تریاک مورد نیاز این افراد را به آنها بدهد هزینه کمتری در بر خواهد داشت و از طرف دیگر تریاک سالمتری به آنها عرضه میشود.»
هفته اول آذر امسال، مرکز پژوهشهای مجلس، در یک گزارش ایده قانونی شدن کشت خشخاش در ایران را طی دورههای زمانی مختلف بررسی کرد و نشان داد که از پیامدهای منفی این قانون، تبدیل دولت به عامل اصلی توزیع تریاک و رشد توزیع آسانتر مواد مخدر و صعود آمار اعتیاد در کشور است.
در این گزارش، با نگاهی به سابقه قوانین محدودکننده کشت خشخاش و تولید تریاک در کشور در سالهای 1289 و ۱۳۰۷ و 1325 این هشدار مطرح شده که قانونی شدن کشت خشخاش در کشور، زمینهساز قانونیسازی توزیع و مصرف تریاک نیز خواهد بود. علاوه بر آنکه چنین اقدامی با مبانی فقهی نیز سازگار نبوده و دارای اشکال شرعی است و همچنین، تجربه تاریخی ایران در دوره پیش از انقلاب نشان میدهد که کشت قانونی خشخاش نهتنها به کنترل مواد مخدر منجر نشده، بلکه با گسترش انحراف تولید و قاچاق همراه بوده در عین حال که پیمایشها و افکارسنجیهای موجود نیز نشان میدهد که اکثریت مردم با قانونی کردن کشت و توزیع مواد مخدر موافق نیستند.
در این گزارش تاکید شده که در جهان نیز تجربه موفق و قابل اتکایی در زمینه قانونیسازی کشت خشخاش برای کنترل اعتیاد وجود ندارد و نمونههای موجود عملا قابل تعمیم نیستند. به باور پژوهشگران، چنین طرحی میتواند به تدریج زمینه گسترش قانونیسازی به سایر انواع مواد مخدر و حتی دیگر انحرافات اجتماعی را فراهم کند. از منظر حقوقی نیز این موضوع با اصول سوم و چهارم قانون اساسی، سیاستهای کلی مبارزه با مواد مخدر، اهداف انقلاب اسلامی و منویات رهبری در تعارض قرار دارد. علاوه بر این، قانونیسازی کشت خشخاش ممکن است الگوی کشت کشور را دستخوش تغییر کند و در نهایت امنیت غذایی را در برخی مناطق با تهدید روبهرو سازد.
در بخش دیگری از گزارش، موضوع کشت خشخاش برای تامین نیازهای دارویی کشور بررسی و مشخص شده که در این زمینه نیز بزرگنمایی و اغراقهایی صورت گرفته است. بر اساس بررسیهای کارشناسی، بخشی از مواد اولیه دارویی موجود در کشور توسط شرکتهای داخلی تولید و حتی صادر میشود. نیاز سالانه صنایع دارویی ایران به تریاک دارویی حدود ۵۰۰ تن برآورد شده و پژوهشگران بر این باورند که با توجه به روند اخیر تولید خشخاش در افغانستان و نیز حجم کشفیات داخلی، این نیاز همچنان بدون نیاز به کشت داخلی قابل تامین است.
این گزارش همچنین به این نکته اشاره دارد که طرح قانونیسازی کشت با هدف تامین دارو، از سوی برخی افراد به عنوان راهحلی ساده برای مقابله با گسترش کشت غیرقانونی در کشور مطرح میشود، اما نه از نظر اقتصادی برای ذینفعان مطلوبیت دارد، نه از منظر کارشناسی تایید شده و نه در عمل اثربخش ارزیابی میشود. به علاوه، هرگونه رسمیتبخشی به کشت غیرقانونی موجود نیز پیامدهای مشابه قانونیسازی کشت خشخاش را به همراه داشته و بنابراین از دیدگاه متخصصان قابل قبول نیست.
در جمعبندی این گزارش، مجموعهای از پیشنهادهای سیاستی مطرح شده که از جمله آنها اصلاح ماده ۲ قانون مبارزه با مواد مخدر برای بازدارندهتر شدن مجازاتها، ایجاد سازوکارهای حمایتی برای گزارشگران کشت غیرقانونی، تدوین برنامههای اطلاعرسانی و هشدارهای عمومی پیش از فصل کشت و موضعگیری شفاف دستگاههای مسوول نسبت به ممنوعیت کشت خشخاش است. در نهایت، پژوهش تاکید میکند که در صورت ضرورت و اضطرار و با فرض عدم کفایت کشفیات یا واردات، قانون فعلی امکان کشت محدود و کاملا کنترل شده نوع خاصی از خشخاش را فراهم کرده و نیازی به تصویب قوانین جدید نیست. با این حال، استفاده از زمینها و نیروی کار محلی برای این نوع کشت «به هیچوجه» مورد تایید کارشناسان قرار نگرفته است.