ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: در میان نسخه های خطی، نمونه‌هایی هستند که نسخه‌های درخشانی از هنر خوشنویسی، صفحه‌آرایی و تذهیب و انواع هنرهای کتاب‌سازی هستند. یکی از این نسخه‌ها، قرآن روزبهان به خط محمد الطبعی الشیرازی از شاهکارهای خوشنویسی و تذهیب مکتب شیراز در نیمه نخست قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) است. این نسخه عظیمِ محفوظ در کتابخانه چستربیتی _معروف به «قرآن روزبهان» _ شهرت جهانی دارد، صاحب‌نظران این کتاب را شاهکاری در هنر کتاب‌آرایی و خوشنویسی ایرانی میدانند.

روزبهان محمد الطبعی الشیرازی از برجسته‌ترین کاتب مذهب‌کاران شیراز در دوره صفوی دانسته شده و منابع او را «استاد بزرگ شهر» در نیمه اول قرن دهم هجری معرفی می‌کنند. نسخه‌های شناخته‌شده از او حدوداً میان ۹۲۰ تا میانه قرن دهم هجری (۱۵۱۴–۱۵۴۷ م به‌اضافه نسخه‌هایی تا حدود ۹۶۰ق/۱۵۵۰ م) را دربر می‌گیرد و چند قرآنِ کامل یا اجزاء منفرد از او در موزه‌ها و کتابخانه‌ها (از جمله ایران، چستربیتی و مجموعه‌های خصوصی) شناسایی شده است.

مشهورترین اثر او قرآنی عظیم با ۴۴۵ برگ (حدود ۸۹۰ صفحه) است که در شیراز کتابت و تذهیب شده و امروز در کتابخانه چستربیتی دوبلین نگهداری می‌شود و در ادبیات تخصصی به «قرآن روزبهان» معروف است. هرچند این نسخه تاریخ صریح ندارد، اما بر اساس سبک کتابت و تذهیب، حدود میانه قرن دهم هجری (نزدیک به ۹۵۰ق/۱۵۵۰ م) تاریخ‌گذاری شده و در رسائل اواخر قرن دهم به عنوان یکی از شاهکارهای بی‌نظیر کتابت قرآن در شیراز ستوده شده است.

ویژگی‌های خط قرآن روزبهان

این قرآن ۴۴۵ برگ دارد؛ اندازه هر صفحه این قرآن قطع ۲۹۰×۴۲۷ م.م است و در هر صفحه یازده سطر نوشته شده است. خط اصلی قرآن‌های روزبهان نسخه‌ای از نسخ ایرانیِ دوره صفوی است: قلم نرم، نسبتاً ریز، با تناسبات دقیق بین عرض قلم، ارتفاع حروف و فاصله سطور؛ این ویژگی‌ها خوانایی و ظرافت را هم‌زمان تأمین می‌کند و نسبت به نمونه‌های تیموری اندکی باریک‌تر و پرتحرک‌تر است. در این قرآن از خطوط نسخ، ثلث، ریحان، محقق و توقیع استفاده شده است.

از نظر مواد و کیفیت کار، این اثر بی نظیر است: لاجورد و طلا، دو رنگدانه گران ترین موجود، در هر صفحه استفاده شده‌اند و بازنمایی تزئینات بسیار ظریف است. سرسوره‌ها، بسم‌الله‌ها و گاه کلمات کلیدی با طلایی یا لاجورد پررنگ و ترکیب با خطوط ثانوی (مثلاً ثلث یا اشکال تزئینی حروف) تأکید می‌شود و نقطه‌گذاری و اِعراب‌گذاری با رنگ‌های متمایز (معمولاً قرمز، لاجوردی و گاه زر) انجام شده که به غنای بصری صفحه می‌افزاید.

تذهیب و صفحه‌آرایی

روزبهان خود مذهب‌کار هم بوده و نسخه‌های او از نظر تذهیب به «سبک شیرازِ صفوی» شهرت دارد: حاشیه‌های مملو از اسلیمی و ختاییِ ریز، استفاده گسترده از طلا، لاجورد، سبز و سرخ، و شبکه‌های هندسیِ پیچیده در سرسوره‌ها و صفحات افتتاحی.

همچنین مصحف محفوظ در موزه ملی ایران به خط پیرمحمد ثانی با تاریخ ۹۲۹ ق. را روزبهان در ۹۳۰ ق. تذهیب کرده است. مصحف‌های دیگری هم با خط و تذهیب او در دست است. در شیوه تذهیب‌گری روزبهان شباهت‌هایی بین عناصر تذهیب در متون ادبی و مصحف‌ها دیده می‌شود. این شیوه را هنرمندان شیرازی نسل‌های بعد ادامه دادند و به هند نیز راه یافت. بررسی اجمالی صفحه آغازین برخی از قرآن‌های اوایل قرن نهم تا اواخر قرن دهم در شبه قاره، ایران، آناتولی، و مصر نشان می‌دهد که در صفحه اول، سوره فاتحه و در صفحه روبه روی آن، چند آیه نخست سوره بقره می‌آمده است. اما روزبهان و برخی از کاتبان و نسخه پردازان پس از او شیوه دیگری طراحی کردند که در آن سوره فاتحه به دو بخش تقسیم می‌شد و در دو صفحه نخست می‌آمد و سوره بقره از اول صفحه بعد نوشته می‌شد.

گذشته از تذهیب، روزبهان در نوشتن اقلام ششگانه هم مهارتی تمام داشت. منشی قمی او را از خوشنویسانی خوانده که کتیبه‌های بناهای شیراز را کتابت کرده‌اند و بسیاری از خوشنویسان فارس و خراسان و کرمان و عراق شاگرد او بوده‌اند. چهار مصحف به خط این هنرمند شناخته شده که گواه توانایی او در خوشنویسی است. در آن زمان به انتهای برخی از مصحف ها صفحاتی می افزودند که حاوی دعای ختم قرآن و فالنامه بود. روزبهان نمونه‌هایی از این صفحه ها را هم کتابت کرده است، ازجمله دعای ختم قرآن مورخ ۹۵۲ ق. مجموعه خلیلی به خط نسخ. گویا روزبهان خط نستعلیق هم می‌نوشته است، چراکه فالنامه منظوم انتهای مصحف کتابت پیرمحمد ثانی، به خط نستعلیق و حاوی رقم اوست. گفته شده جلد طلاپوش اندرون سوخت این مصحف نیز کار روزبهان است

قرآن روزبهان، نگارخانه ای از هنرهای کتاب‌سازی

در قرآن روزبهان، تنوع و پیچیدگی تذهیب (از جمله سرسوره‌های کاملاً متفاوت، کتیبه‌های حاشیه‌ای متعدد و صفحات افتتاحی و اختتامی با ترکیب‌بندی‌های چندلایه) آن را در میان مصاحف هم‌عصر کم‌نظیر کرده است؛ پژوهش‌های جدید حتی به «بازآرایی» و تکمیل بعدی برخی صفحات آخر اشاره کرده‌اند که نشان از ارزش‌گذاری طولانی‌مدت روی این مصحف دارد.

شروع نسخه با دو شمسه مذهب که دعای افتتاحیه (آیه ۸۸ سوره اسرا) با لعاب سفید به خط توقیع در آن هاکتابت شده؛ در ادامه دو صفحه کاملاً مذهب که در داخل ترنج مرکزی آن‌ها سوره فاتحه الکتاب و آیات آغازین سوره بقره به خط ریحان کتابت شده؛ در اطراف ترنج مرکزی نقوش اسلیمی رنگارنگ بر زمینه‌ای از انواع نقوش تزئینی گل با رنگ لاجوردی؛ صفحات بعدی به سه قسمت (سه کتیبه) اصلی و فضای میانی آن تقسیم شده‌اند که در کتیبه‌های بالا و پایین آیات به خط محقّق درشت به رنگ لاجوردی و در کتیبه میانی به خط ثلث طلانویسی و متن قرآن در فضای میانی این کتیبه‌ها به خط نسخ عالی کتابت شده است؛ سرسوره‌ها به خط ثلث در کتیبه‌های مذهّب کتابت شده؛ ترنج‌های مذهب در حاشیه صفحات برای نمایش تقسیمات قرآنی (حزب، جزء، سجده)؛ نقوش تزئینی گل برای جداسازی آیات؛ شرفه‌ها به رنگ لاجورد؛ سه سوره پایانی در دو صفحه کاملاً تذهیب شده همچون ابتدای نسخه، کتابت شده؛ در پایان نسخه، دو صفحه کاملاً تذهیب شده دارای سرلوحه تاج‌دار و کتیبه مذهب همراه با نقوش تزئینی گل و طلااندازی در زمینه خط که درآن دعای ختم قرآن به خط محقّق نگاشته شده؛ متن با مرکب مشکی و آیات موجود در کتیبه‌ها به رنگ لاجوردی و زر کتابت شده است».

نوع و تزئینات جلد آن چرم مشکی رنگ، سرطبله‌دار، با نقش ترنج، سرترنج و لچکی طلاکاریی شده است، و اندرون جلد آستر چرم قهوه‌ای رنگ با نقش ترنج و سرترنج همراه با کتیبه بازوبندی و ترنجک.

آغاز قرآن با «قالَ الله سُبحانَهُ و تَعالی: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا…» و انجام آن با دعای ختم قرآن «أَللهمَّ اجْعَلِ القرآنَ لَنا فِی الدُّنیا قَریناً، وَ فِی القَبْرِ مُونِساً، وَ فِی القِیمَةِ شافعاً و عَلی الصِرَاط نوراً و فی الجَنَّه». انجامه این نسخه نیز این عبارت است: «قد تشرف بتحریره و تقدم بترقیمه الفقیر الی الله الاحد الغنی اقل الضعفا و ضعف الفقرا روزبهان محمد الطبعی الشیرازی»