ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان

به گزارش خبرگزار مهر، کتاب «در زیر چتر قدرت» نوشته منیژه پورعلی، به بررسی تأثیر قدرت بر زبان نثر دوره‌ صفوی از نظر جامعه‌شناسی زبان می‌پردازد. نویسنده در این کتاب ۱۵۲ صفحه‌ای فصل‌هایی را به معرفی زبان، قدرت، گفتمان، جامعه‌شناسی زبان و عصر و نثر صفوی اختصاص داده است که منبعی مناسب برای پژوهشگران در این حیطه است.

زبان یکی از برجسته‌ترین و مهمترین عناصر سبکی در مطالعات و بررسی‌های ادبی به شمار می‌آید. هر نوع تغییر و تحوّل در ساخت و سبک زبان در یک اثر ادبی، نشان دهنده سیر تحوّلات و تطوّرات نگرشی و دانشی خالق اثر و نیز جامعه‌ای است که اثر در آن پدید آمده است. گاه قدرت حاکم بر جامعه با طیف‌ها و گروه‌های تشکیل دهنده‌ خود، تأثیر مستقیم بر پدید آمدن سبک‌های ادبی و شیوه‌های نوشتاری دارد و گاه به صورت غیر مستقیم در قالب اشکال گوناگون اعمال قدرت می‌کند. گاهی نیز سبک‌های ادبی بر زبان چیرگی یافته و باعث تغییرات و تحوّلات اساسی در این حوزه می‌شوند.

در تاریخ تحوّلات ادبی، گاهی قدرت حکومت، بر زبان و سبک ادبی تأثیر فراوان می‌گذارد و حتی به آن سمت و سو نیز می‌دهد. حکومت صفوی در تاریخ ایران بر اساس یک ایدئولوژی مذهبی به قدرت رسید و این قدرت که از سه ضلع اصلی: شاهان صفوی، قزلباشان و عالمان دین تشکیل می‌شد، بر سبک و سیاق متون ادبی آن دوره تأثیر فراوان گذاشت. مطالعه رابطه‌ کاربردی زبان در آثار ادبی و مناسبات قدرت، پژوهش‌های ادبی را با علوم اجتماعی و زبان‌شناسی پیوند می‌دهد.

این کتاب در واقع پژوهشی است که به تأثیر گفتمان قدرت بر آثار منثور دوره صفوی از منظر جامعه‌شناسی زبان، با تکیه بر پنج کتاب: تذکره‌ شاه طهماسب، عالم‌آرای صفوی، رساله در پادشاهی صفوی، مقامات‌السالکین و عالم‌آرای عباسی، که هر کدام نماینده‌ یکی از قدرت‌های خاصّ این دوران هستند، می‌پردازد؛ و مشخص می‌کند که در دوره‌ صفویه، چه قدرت‌هایی بر کدام آثار منثور و تا چه اندازه و به چه شیوه‌ای تأثیرگذار بوده‌اند.

قدرت قزلباشان و پادشاهان در نثر کتاب‌هایی چون تذکره شاه طهماسب و عالم‌آرای صفوی، سبب ایجاد نثری عوامانه و سطحی شده است و ساخت نحوی گفتاری با گفتمان عامه را به نمایش می‌گذارد. قدرت ایدئولوژی در کتاب‌هایی چون رساله در پادشاهی صفوی و مقامات‌السالکین، نثر عربی‌گرای شتاب‌زده را رقم زده است که ساخت نحوی عربی را با نوشتاری شتاب‌زده و اخباری نشان می‌دهد. در کتاب‌هایی چون عالم‌آرای عباسی که قدرت روشنفکری و ایدئولوژیکی و عوامانگی، توأمان تأثیرگذارند، نثر به سمت التقاطی شدن و ترکیب گفتمان‌ها پیش رفته است و این ویژگی‌ها در ساختار نوشتاری این کتاب با برتری تأثیر قدرت روشنفکری جلوه‌گر است؛ که از نظر جامعه‌شناسی زبان تداعی‌گر اوضاع اجتماعی درهم روزگار صفوی است.

در بخشی از این کتاب می‌خوانیم:

دوره صفویه در تاریخ پرتلاطم ایران دوره‌ای متفاوت است و این دوره از ادوار حساس و مهم به حساب می‌آید؛ چرا که با روی کار آمدن یک قدرت ایدئولوژیکی مقتدر و یکپارچه نه تنها روابط سیاسی کشور در سطح داخلی و خارجی دچار تغییرات و تحولات بنیادین شد که به تبعیت از آن روابط اجتماعی و فرهنگی نیز دچار دگرگونی گشت. در حکومت‌های قبل از صفوی اغلب امور دنیوی و مذهبی جدا از یکدیگر اداره می‌شدند، اما در حکومت ایلخانان سعی در پیوند این دو امر شد و در عهد صفوی به مرحله‌ عمل در آمد. به تبعیت از این دگرگونی‌ها و نوآوری‌ها در عرصه‌ سیاست و دین، آثار متنوع تولید شده توسط نویسندگان و شاعران در آن دوران نیز با سایر دوره‌های پیشین تفاوت اساسی پیدا کرد و سبک و زبان دیگری به وجود آورد. در سبک از سجیه عمومی اثر شاعر یا نویسنده از لحاظ موضوع و انعکاسات محیط در آن بحث می‌شود، بنابراین سبک هم فکر و هم جنبه‌ ممتاز آن و هم طرز تعبیر را در نظر می‌گیرد. در اینکه زبان و ادبیات در دوره صفویه دچار تزلزل و تنزل شد و به گونه‌ای مسیر سراشیبی انحطاط را با شتابی متغیر پیمود شکی وجود ندارد؛ اما باید دلیل چنین تلون و تشتت سبکی را در امور فرامتنی و گفتمان‌های رایج آن دوره جستجو کرد و بی‌شک این جستجو ما را به مبحث زبان قدرت و مسائل اصلی و فرعی پیرامون آن می‌کشاند.

کتاب «در زیر چتر قدرت» نوشته منیژه پورعلی، در ۱۵۲ صفحه توسط انتشارات پل منتشر و عرضه شده است.