سامانه‌های سطوح آبگیر؛ راهی برای احیای باغات دیم در مواجهه با خشکسالی
اقتصاد ایران: ایسنا/چهارمحال و بختیاری در پی کاهش بارندگی‌ها و تداوم خشکسالی‌های اخیر، چالش تأمین آب برای کشاورزی، به ویژه در باغات دیم، به یکی از نگرانی‌های اصلی تبدیل شده است. مناطق دیم که اتکای اصلی آن‌ها به نزولات آسمانی است، بیشترین آسیب را از نوسانات اقلیمی متحمل می‌شوند.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
تحقیقات گسترده‌ای برای یافتن راهکارهای پایدار در جریان است تا کشاورزی در مناطق دیم از وابستگی صرف به منابع آبی ناپایدار رها شود. یکی از امیدبخش‌ترین این راهکارها، استفاده از سامانه‌های سطوح آبگیر باران است که به تازگی دستاوردهای قابل توجهی در زمینه مدیریت رواناب سطحی و افزایش رطوبت خاک برای باغات دیم به همراه داشته است. این رویکرد، با تمرکز بر استحصال هوشمندانه منابع آب باران، می‌تواند ضامن بقا و توسعه کشت‌های دیم در مناطق خشک و نیمه‌خشک باشد.
محمد نکویی‌مهر، محقق بخش تحقیقات آبخیزداری و حفاظت خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری در گفت و گو با ایسنا با تأکید بر اهمیت توسعه پایدار کشاورزی در مناطق خشک و نیمه‌خشک، سامانه‌های سطوح آبگیر باران را روشی ساده، کم‌هزینه و بسیار مؤثر برای استحصال و جمع‌آوری آب باران جهت افزایش عملکرد در باغات دیم معرفی کرد.
نکویی‌مهر بیان کرد: این سامانه‌ها، حاصل دانش بومی مردم کویرنشین است که قرن‌هاست با روش‌هایی ابتدایی اقدام به جمع‌آوری رواناب می‌کردند. با تلفیق آموزه‌های علم نوین در طراحی و ساختار این سامانه‌ها، امکان بهره‌برداری بهینه از منابع آب باران بدون فشار بر منابع آب زیرزمینی فراهم می‌شود. این امر به ویژه در مناطقی که افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی گزارش می‌شود، یک مزیت حیاتی به شمار می‌رود.
وی تاکید کرد: اثربخشی این سامانه‌ها در مدیریت خشکسالی به اثبات رسیده است و پتانسیل بالایی برای گسترش در سطح ملی دارد.
محقق بخش تحقیقات آبخیزداری و حفاظت خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری در خصوص انواع و کارایی سامانه‌های سطوح آبگیر باران گفت: سامانه‌های استحصال آب باران، بسته به مقیاس عملیاتی و نحوه توزیع آب، به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هر کدام برای شرایط خاصی از منظر اقلیمی و توپوگرافی منطقه بهینه هستند، سامانه‌های درون‌مزرعه‌ای (غیرمتمرکز - Micro-Catchment Systems) این سامانه‌ها مستقیماً در اطراف هر درخت یا هر واحد کشت دیم نصب می‌شوند. هدف اصلی آن‌ها جمع‌آوری رواناب حاصل از سطح محدود اطراف نهال و هدایت مستقیم آن به ناحیه توسعه ریشه است.
نکویی‌مهر کاربرد این سامانه‌ها را بیشتر برای باغات میوه یا مناطقی که نیاز آبی درختان منفرد و متمرکز است برشمرد و گفت: این سامانه در اجرا ساده‌تر و نیاز به زیرساخت انتقال آب کمتری دارد، اما به دلیل تلفات تبخیر از سطح آبگیر کوچک کارایی کمتری در زمان بارش‌های پراکنده و کوچک دارد.
وی به سامانه‌های برون‌مزرعه‌ای (متمرکز - Macro-Catchment Systems) اشاره کرد و توضیح داد: این سامانه‌ها شامل ایجاد یک یا چند سطح آبگیر بزرگ (حوزه آبخیز کوچک) در سطوح بالاتر مزرعه یا مراتع مجاور، جهت جمع‌آوری حداکثری رواناب و ذخیره آن در مخازن مرکزی یا زیرزمینی هستند.
به گفته نکویی‌مهر، در بیشتر مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور که پراکنش زمانی بارش‌ها نامناسب است (بارندگی‌های شدید و کوتاه‌مدت که منجر به رواناب سطحی زیاد می‌شود)، استفاده از روش متمرکز توصیه می‌شود. این روش امکان ذخیره‌سازی حجم بیشتری از آب را فراهم می‌آورد.
وی ادامه داد: اجزای سیستم متمرکز شامل سطح آبگیر عایق (سطحی بزرگ که با مواد نفوذناپذیر پوشیده شده تا از نفوذ آب به زمین جلوگیری کرده و حداکثر رواناب جمع‌آوری شود)، مخزن جمع‌آوری رواناب(سازه‌ای (سطحی یا زیرزمینی) برای ذخیره آب استحصال شده)، سیستم توزیع( لوله‌کشی‌ها یا کانال‌هایی برای انتقال آب ذخیره‌شده به پای نهال‌ها یا مناطق مورد نیاز) است.
این پژوهشگر حوزه آبخیزداری به مشخصات فنی سطوح آبگیر اشاره کرد و افزود: سطوح آبگیر باید دارای ضریب رواناب (Runoff Coefficient) بالایی باشند تا میزان تبدیل بارش به رواناب به حداکثر برسد که مواد پیشنهادی برای ساخت این سطوح شامل سیمان و بتن(دوام بالا اما هزینه ساخت اولیه نسبتاً زیاد)، پلاستیک UV مقاوم(استفاده از ورق‌های پلی‌اتیلن تقویت‌شده با مقاومت بالا در برابر اشعه خورشید)، پلاستیک و سنگریزه (پوشش دو لایه) که پایداری مکانیکی را با عایق‌بندی ترکیب می‌کند، ژئوممبران شامل مواد نفوذناپذیر با ضریب رواناب بالای ۶۰ درصد، که قادر به تأمین رطوبت کافی برای درختان مثمر در فصول خشک سال هستند. است.
نکویی‌مهر تاکید کرد: محققان مرکز تحقیقات چهارمحال و بختیاری، با هدف اثبات عملی کارایی این فناوری در شرایط دشوار، موفق به ایجاد اولین پایلوت تحقیقاتی کشت دیم بادام تحت شرایط سامانه آبگیر باران در اراضی شیبدار شده‌اند. کشت بادام دیم به دلیل حساسیت بالا به تنش رطوبتی در مراحل حساس رشد، یک مورد آزمایشی برای سنجش عملکرد سامانه‌های استحصال آب است.
وی در خصوص روش اجرا، گفت: در این پایلوت، از یک سیستم متمرکز کوچک استفاده شد که رواناب ناشی از یک سطح جمع‌آوری مجاور، برای آبیاری تکمیلی درختان بادام مورد استفاده قرار گرفت. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که انجام چندین نوبت آبیاری تکمیلی (تأمین رطوبت مکمل) با استفاده از رواناب‌های استحصال شده در ماه‌های خشک سال (خرداد تا مهر) برای افزایش عملکرد و اقتصادی شدن این نوع کشت ضروری است.
نکویی‌مهر با اشاره به توصیه‌های کلیدی برای استقرار موفق باغات دیم، بیان کرد: انتخاب عمق مناسب برای چاله کشت نهال یکی از نکات مورد توجه است، یعنی عمق چاله‌ای که نهال در آن کاشته می‌شود باید به گونه‌ای باشد که ریشه بتواند به بهترین شکل رطوبت جمع‌آوری شده را جذب کند. در مناطق دیم، چاله‌های عمیق‌تر به حفظ رطوبت انباشته شده در عمق و محافظت از ریشه‌ها در برابر نوسانات دمایی سطحی کمک می‌کنند. همچنین، شکل هندسی چاله باید به گونه‌ای باشد که مانع از هدر رفت آب به بیرون از منطقه ریشه شود.
وی بهبود ظرفیت نگهداری آب در خاک را از دیگر موارد برشمرد و توضیح داد: در بهترین سیستم‌های استحصال آب نیز اگر خاک فاقد توانایی ذخیره آب باشد، ناکارآمد خواهند بود. لذا اضافه کردن کود پوسیده دامی (به ویژه کودهای حیوانی کاملاً پوسیده) یا مواد آلی به محل کاشت، برای افزایش ماده آلی خاک ضروری است. در حقیقت ماده آلی به طور چشمگیری ظرفیت نگهداری آب مؤثر خاک (AWHC) را افزایش می‌دهد.
این محقق با اشاره به توجه به ویژگی‌های مناسب خاک، تاکید کرد: انتخاب نوع خاک برای باغات دیم باید با دقت صورت گیرد. خاک‌های سنگین رسی ممکن است رواناب را به خوبی از سطح جمع‌آوری نکنند یا در صورت تجمع آب، دچار اشباع و غرقابی شوند. بنابراین خاک‌های لومی شنی با بافت متوسط، اغلب بهترین تعادل را بین نفوذپذیری و نگهداری رطوبت فراهم می‌کنند. در سیستم‌های آبگیر، خاک باید ویژگی‌های لازم برای جذب سریع و نگهداری طولانی‌مدت آب جمع‌آوری شده را دارا باشد.
نکویی‌مهر گفت: این اقدامات مدیریتی، در کنار زیرساخت‌های فیزیکی سامانه‌های آبگیر، برای استقرار موفق باغات دیم و به حداکثر رساندن بهره‌وری از منابع آب باران، حیاتی است.
وی خاطرنشان کرد: تحقیقات صورت گرفته توسط مرکز تحقیقات چهارمحال و بختیاری در زمینه سامانه‌های سطوح آبگیر باران، یک مدل عملی و مبتنی بر منابع بومی برای مقابله با پیامدهای خشکسالی در کشاورزی دیم ارائه می‌دهد. این فناوری، نه تنها نیاز آبی گیاهان را در دوره‌های بحرانی تأمین می‌کند، بلکه با کاهش نیاز به برداشت از آبخوان‌ها، به حفظ منابع آب زیرزمینی کمک شایانی می‌کند. این تحقیقات گامی مهم در جهت مقاوم‌سازی کشاورزی در کشور در برابر تغییرات اقلیمی و تضمین امنیت غذایی در مناطق خشک محسوب می‌شود و نیازمند حمایت برای توسعه و ترویج در سطح ملی است.
انتهای پیام