بررسی شاخص‌های کمی و کیفی اثرگذار بر «ماندگاری زائر» در مشهد
اقتصاد ایران: ایسنا/خراسان رضوی «ماندگاری زائر» یکی از موضوعات محوری حوزه زیارت و گردشگری به‌شمار می‌رود. مفهومی چندبعدی که رشد و تقویت آن نیازمند توجه هم‌زمان به شاخص‌های کمی و کیفی گوناگون است. به منظور دستیابی به تصویری روشن، قابل اتکا و چندجانبه از «ماندگاری زائر»، خبرگزاری ایسنا، سلسه گفتوگوهایی را با دست‌اندرکاران، مدیران و صاحب‌نظران این حوزه آغاز کرده است؛ آنچه در ادامه می‌خوانید نخستین بخش از این مجموعه است.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
آرش قهرمان، عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: موضوع «طول اقامت گردشگران» یکی از چالش‌های اصلی مدیران کشوری و استانی به‌شمار می‌رود. نگاه غالب میان بسیاری از مدیران این است که توسعه «گردشگری‌محور» معادل با افزایش تعداد گردشگران ورودی است؛ یعنی تصور می‌شود هرچه تعداد گردشگران بیشتری وارد کشور شوند، آثار توسعه‌ای بیشتری حاصل می‌شود. این رویکرد در گردشگری داخلی نیز قابل مشاهده است. حال باید دید که این تصور تا چه اندازه صحیص است.
وی ادامه داد: پس از تعطیلات نوروز، میان استان‌ها نوعی رقابت برای کسب رتبه بالاتر در جذب گردشگر شکل می‌گیرد. مثلا استان‌هایی مانند مازندران و گیلان که گردشگری طبیعی دارند، می‌کوشند نشان دهند در رنکینگ ملی جایگاه بالایی دارند. همچنین شهرهایی مانند چابهار، کیش و بوشهر که گردشگری ساحلی و نزولی دارند، در این حوزه داعیه‌دار هستند. مشهد نیز همواره به عنوان قطب گردشگری مذهبی و زیارتی کشور در این بستر مطرح است.
«الگوی هزینه کرد» یکی از عوامل اصلی توسعه گردشگری به‌شمار می‌رود
عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی با بیان اینکه همه این رقابت‌ها و آمارها مبتنی بر یک پیش‌فرض است، افزود: آن پیش فرض این است که هرچه تعداد گردشگران (چه داخلی و چه خارجی) بیشتر باشد، آثار توسعه‌ای نیز بیشتر خواهد بود. بر اساس همین فرضیه، گاه آمارهایی ارائه می‌شود که بیش‌برآورد شده و با واقعیت، فاصله دارد. در حالی که آنچه عامل اصلی توسعه و شکل‌دهنده گردشگری پایدار و پایه است، نه تعداد گردشگران، که الگوی هزینه‌کرد آنان است.
قهرمان یکی از اجزای مهم الگوی هزینه‌کرد را طول مدت اقامت گردشگر در مقصد عنوان کرد و گفت: هرچه اقامت طولانی‌تر شود، تأثیرات اقتصادی و توسعه‌ای بیشتری نیز ایجاد می‌شود. افزون بر آن، نوع هزینه‌کرد گردشگر نیز اهمیت دارد؛ مثلاً آیا در خانه اقوام اقامت می‌کند یا در هتل؟ آیا سوغات می‌خرد یا خیر؟ از مراکز تفریحی و سرگرمی استفاده می‌کند یا نه؟ تمام این عوامل به الگوی هزینه‌کرد گردشگر مربوط هستند و همین الگو است که پیامدهای توسعه‌ای برای مقصد ایجاد می‌کند.
وجود تنوع در سبد گردشگری به پایداری بازار منجر می‌شود
وی افزود: از سوی دیگر، ترکیب گردشگران نیز در پایداری بازار گردشگری مؤثر است. برای نمونه، بخش قابل توجهی از گردشگران ورودی ایران، عرب‌زبان و عمدتاً عراقی هستند. در نتیجه، سبد گردشگری کشور تنوع کافی ندارد و این امر موجب شکنندگی بازار می‌شود. به عبارت دیگر، اگر به دلایلی روابط ایران و عراق دچار نوسان شود، بخش بزرگی از سهم بازار گردشگری کشور ناگهان از بین می‌رود. در حالی که هرچه ترکیب گردشگران متنوع‌تر باشد، پایداری بازار مقصد بالاتر می‌رود.
عضو پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی با بیان اینکه این تنوع نه تنها موجب ثبات در تعداد گردشگران شده بلکه امکان برنامه‌ریزی و مدیریت منابع انسانی در صنعت گردشگری را نیز فراهم می‌کند،خاطرنشان کرد: وقتی بازار ناپایدار است، مدیران مراکز خدماتی نمی‌دانند که چه میزان نیروی انسانی باید جذب کنند. به‌عنوان مثال، زمانی که گفته شد روابط ایران و عربستان رو به بهبود است و احتمال بازگشایی سفارت و کنسولگری وجود دارد، بازار گردشگری در وضعیت انتظار قرار گرفت و بلاتکلیف ماند. همین مسئله سبب می‌شود شاخص‌های کیفی گردشگری مانند مدت اقامت و ترکیب گردشگران بر ثبات بازار و سیاست‌گذاری‌های مدیریت مقصد تأثیر مستقیم بگذارند.
قهرمان نکته دیگری که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد را، نوع نگاه کشورهای توسعه‌یافته به گردشگری دانست و گفت: کشورهای پیشرفته همان‌طور که در حوزه مهاجرت به صورت گزینشی عمل می‌کنند و مهاجران را بر اساس شاخص‌هایی چون سن، تحصیلات، سرمایه و مهارت انتخاب می‌کنند، در زمینه گردشگری نیز چنین رویکردی دارند. به این معنا که درهای خود را برای هر نوع گردشگر باز نمی‌گذارند، بلکه آن دسته از گردشگرانی را جذب می‌کنند که بتوانند چرخه توسعه اقتصادی کشور را تقویت کنند. به همین دلیل است که کشورهایی مانند فرانسه، اسپانیا و ایتالیا با وجود تعداد بالای گردشگران، درآمد حاصل از گردشگری‌شان از ایالات متحده کمتر است؛ در حالی که آمریکا با تعداد کمتر گردشگر، درآمد بیشتری دارد. این اختلاف به دلیل تفاوت در مدت اقامت، الگوی هزینه‌کرد و نحوه استفاده گردشگران از فضاهای تفریحی و خدماتی است.
لزوم توجه هم‌زمان به شاخص‌های کمی و کیفی جهت رشد چرخه گردشگری
وی با تاکید بر توجه به شاخص‌های کمی و کیفی در گردشگری به طور هم‌زمان، عنوان کرد: تا زمانی که شاخص‌های کیفی مانند طول مدت اقامت و الگوی هزینه‌کرد، در کنار شاخص‌های کمی مانند تعداد گردشگران مورد توجه قرار نگیرد، نمی‌توان گردشگری را به‌عنوان اهرم توسعه کشور تلقی کرد. برای مثال، گردشگران افغان معمولاً به دلیل داشتن اقوام در مشهد، از هتل استفاده نمی‌کنند و هزینه اقامت نمی‌پردازند. یا گردشگران پاکستانی که به صورت گروهی و انبوه سفر می‌کنند، غالباً در حسینیه‌ها مستقر می‌شوند و بسیاری از وسایل مورد نیازشان را از مبدأ همراه می‌آورند؛ بنابراین، حضورشان چرخ اقتصاد شهر را به حرکت درنمی‌آورد.
عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی، افزود: گردشگران حوزه سلامت معمولا برای گردشگری پر سود هستند زیرا طول اقامت بیشتری دارند. این نوع گردشگری معمولا شامل سه مرحله اقامت پیش از درمان، طول درمان و دوره نقاهت است. در نتیجه، بیمار و همراهان، زمان بیشتری را در مقصد سپری می‌کنند، از خدمات اقامتی، تفریحی و خرید استفاده کرده و به رونق اقتصادی کمک می‌کنند.
مدیریت هوشمندانه مقصد، توسعه دهنده اصلی گردشگری محسوب می‌شود
قهرمان با اشاره به اینکه ایران ۲۹ اثر ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو دارد، افزود: این ظرفیت بسیار ارزشمند است اما آنچه در نهایت، توسعه گردشگری را رقم می‌زند، مدیریت مقصد است. برای نمونه، جزیره کیش در مقایسه با شهرهایی مانند اصفهان یا شیراز، حتی خاک حاصلخیز ندارد؛ خاک بلوارها و فضاهای سبزش را از مناطق دیگر آورده‌اند اما به دلیل مدیریت بهینه مقصد، در ۱۲ شاخص گردشگری رکورد زده است. با وجود فشارهای اقتصادی، کیش همچنان رشد چشمگیری در شاخص‌های گردشگری خود داشته است. این نشان می‌دهد که مدیریت هوشمندانه مقصد و تمرکز بر شاخص‌های کیفی مانند مدت اقامت و الگوی هزینه‌کرد، می‌تواند حتی در شرایط دشوار اقتصادی، موتور توسعه گردشگری را فعال نگه دارد.
به‌کارگیری الگوی مدیریتی جهت طراحی رویدادها و معرفی جاذبه‌های گردشگری
عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به جاذبه‌های کم‌نظیر گردشگری استان، تاکید کرد: یکی از نکات مهم افزایش طول اقامت گردشگر، این است که این جاذبه‌ها هنوز به معنای واقعی کلمه شناخته نشده‌اند. بسیاری از زائران صرفاً برای زیارت به حرم مطهر امام رضا(ع) می‌آیند، بی‌آنکه با سایر ظرفیت‌ها و جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی استان آشنا شوند. در این زمینه، دو موضوع اساسی مطرح است؛ نخست، معرفی دقیق و هدفمند جاذبه‌ها و دوم، به‌کارگیری یک الگوی مدیریتی مبتنی بر تعریف رویدادها که در بسیاری از کشورهای پیشرفته به‌کار گرفته می‌شود.
قهرمان تصریح کرد: درواقع تنها دو گونه از جاذبه‌های گردشگری وجود دارد که حتی بدون مدیریت و برنامه‌ریزی همواره مخاطب دارند؛ یکی جاذبه‌های زیارتی مانند حرم امام رضا(ع) یا حرم بقیع که به واسطه ارتباط معنوی زائر با مکان مقدس، همیشه زائر خود را دارد. مورد دوم نیز جاذبه‌های طبیعی بوده که به خودی خود برای انسان جذاب و آرامش‌بخش است. اما فراتر از این دو، تمام انواع گردشگری دیگر فرهنگی، تاریخی، ادبی و غیره نیازمند تعریف رویداد و برنامه‌های مکمل هستند. بنابراین باید در کنار هر جاذبه، برنامه‌های مکملی تعریف شود؛ از جشنواره‌ها و نمایش‌ها گرفته تا بازارچه‌ها، آیین‌ها و فضاهای تعاملی. این رویدادها باعث می‌شوند انگیزه بازدید دوباره در گردشگران تقویت شود.
وی با اشاره به اینکه در گذشته، زائران با نیت اقامت طولانی به مشهد می‌آمدند، افزود: در آن زمان، مسیرهای سخت و امکانات محدود باعث می‌شد اقامت کوتاه، صرف نداشته باشد. از این رو زائران معمولاً ده روز یا بیشتر در شهر می‌ماندند اما امروز، با سهولت دسترسی، ممکن است شخصی صبح، چند ساعت در حرم حضور یابد و عصر همان روز به شهر خود بازگردد.
عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی یکی از عوامل موثر دیگر بر طول اقامت زائر را تغییر سبک زندگی انسان معاصر عنوان کرد و گفت: انسان امروز زندگی فست‌فودی دارد، یعنی همه چیز را سریع، کوتاه و فشرده می‌خواهد. نشانه‌های این تغییر در همه‌جا دیده می‌شود، به طوری که مردم دیگر رمان‌های بلند نمی‌خوانند، سخنرانی‌های طولانی گوش نمی‌دهند و محتوای رسانه‌ای کوتاه‌تر را ترجیح می‌دهند. به همین دلیل، نگه داشتن مخاطب در هر عرصه‌ای سخت‌تر از گذشته شده است.
تاثیرگذاری ساختار تصمیم‌گیری در خانواده‌ها بر مقصد و مدت اقامت سفر
قهرمان ادامه داد: در حوزه سفر دو نکته قابل توجه وجود دارد؛ نخست، فراگیر شدن وسیله نقلیه شخصی، امروزه حدود ۷۰ درصد شهروندان در سفرهای میان‌شهری از خودرو شخصی استفاده می‌کنند. وقتی مسافر با خودروی شخصی سفر می‌کند، خود مسیر به جاذبه‌ای تبدیل می‌شود و می‌تواند از مقاصد میانی به عنوان جاذبه‌های مکمل دیدن کند. این امر رقابت بین مقاصد گردشگری را نیز افزایش داده است. دوم، چندمقصدی شدن سفرها است. در گذشته که مردم با اتوبوس سفر می‌کردند، در مقصد اصلی مستقر می‌شدند و معمولاً تا پایان سفر همان‌جا می‌ماندند. اما امروز که خودرو شخصی رایج شده، خانواده‌ها برنامه سفر خود را به صورت ترکیبی می‌چینند.
وی تصریح کرد: افزون بر این، ساختار تصمیم‌گیری در خانواده‌ها نیز تغییر کرده است. در گذشته، تصمیم‌گیری درباره مقصد و مدت اقامت به‌صورت هرمی بود؛ یعنی پدر خانواده تصمیم نهایی را می‌گرفت. اما امروز این ساختار به‌شکل استوانه‌ای درآمده است؛ یعنی همه اعضای خانواده، به‌ویژه فرزندان، در انتخاب مقصد و مدت اقامت نقش دارند. در نتیجه، مقصد باید برای همه اعضا جذابیت داشته باشد. وقتی هر عضو خانواده در تصمیم‌گیری نقش دارد، مقصدی موفق خواهد بود که برای همه گروه‌های سنی و علایق متنوع، برنامه و جاذبه داشته باشد. به این ترتیب، ساختار تصمیم‌گیری در خانواده‌ها موجب شده است که نگه داشتن گردشگر در یک مقصد خاص دشوارتر از گذشته باشد.
عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی یکی از ارکان اساسی سفر را جامعه محلی آن مقصد دانست و گفت: جامعه محلی خود به مثابه یک جاذبه محسوب می‌شود. در سطح نخست، این مسئله مطرح است که جامعه محلی تا چه اندازه پذیرای گردشگر است و با آغوش باز از او استقبال می‌کند. در لایه‌های بعدی، میزان اجازه‌ای است که به گردشگر داده می‌شود تا در فضای جامعه حضور یابد و تجربه خود را با مردم محلی به اشتراک بگذارد. جامعه محلی باید بتواند سطحی از امنیت را برای گردشگر ایجاد کند. این امنیت، ابعاد مختلفی دارد؛ بعد نخست، امنیت جانی است که معمولاً نیروی انتظامی بر آن تمرکز دارد. اما بعد مهم‌تر، امنیت روانی است. وقتی گردشگر وارد شهری می‌شود و احساس می‌کند دیگران با نگاه خود او را می‌آزارند، حس خوشایندی در او ایجاد نمی‌شود. یا وقتی در شهری ثبات اقتصادی وجود ندارد و قیمت‌ها در نقاط مختلف تفاوت چشمگیری دارد. همچنین نبود ثبات در حمل‌ونقل، مثل تفاوت قیمت کرایه‌ها در زمان‌ها یا مسیرهای مختلف، تجربه ناخوشایندی برای گردشگر می‌سازد.
رفتار مناسب جامعه محلی، سوغات ناملموس سفر است
قهرمان ادامه داد: برعکس، اگر رفتار جامعه محلی مناسب و خوشایند باشد، مقصد گردشگری به عنوان مکانی خوش‌نام شناخته می‌شود و گردشگران پس از بازگشت، خاطرات خوب خود را به‌عنوان بخشی از سوغات ناملموس سفر با دیگران به اشتراک می‌گذارند. به طور طبیعی، هرقدر زیرساخت‌های گردشگری توسعه یابند، امکان اقامت طولانی‌تر برای گردشگران فراهم‌تر می‌شود. چنین برنامه‌هایی نیازمند زیرساخت‌های حمل‌ونقل و اطلاع‌رسانی مؤثر است. این آگاهی نیازمند اطلاع‌رسانی مناسب است و اگر فراهم شود، بی‌تردید موجب افزایش مدت اقامت گردشگران خواهد شد.
وی با بیان اینکه بسیاری از جاذبه‌های گردشگری ایران به دلیل گستردگی جغرافیایی کشور با چالشی به نام «چالش مسیر» روبه‌رو هستند، گفت: به‌عنوان مثال، ممکن است شخصی با شنیدن توصیف‌هایی از شهر کلات، مشتاق دیدن آن شود، اما وقتی بفهمد سه ساعت راه در پیش دارد، شاید دلسرد شود. در مناطق خشک ایران، از جمله خراسان، این فاصله‌ها به‌ویژه محسوس است. در چنین شرایطی، فناوری می‌تواند مسیر را سهل کند و مسیر را از نظر ذهنی کوتاه‌تر کند. اپلیکیشن‌ها می‌توانند در طول مسیر شخص را سرگرم و همراه کند. به طوری که متناسب با موقعیت جغرافیایی، جاذبه‌های اطراف را معرفی کند.
نقش فناوری در بهبود کمیت و کیفیت اقامت زائران
عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی به نقش فناوری در بهبود سفر اشاره کرد و گفت: از سوی دیگر، فناوری می‌تواند سفر را سازمان‌یافته‌تر، کم‌ریسک‌تر و پربازده‌تر کند. به طوری که حتی پیش از حرکت، می‌توان اقامتگاه، محل غذا، یا تورلیدر محلی خود را انتخاب کرد. به طور مثال اگر مقصد سفر کلات باشد، اپلیکیشن می‌تواند پیامی برای لیدرهای محلی کلات بفرستد و آنان که در آن زمان آزاد هستند. در این حالت، گردشگر هنگام سفر احساس امنیت و آشنایی بیشتری دارد، چون می‌داند شخصی در مقصد منتظر اوست. این حس، سفر را شیرین‌تر می‌سازد و همچنین مسیر طولانی را برای ذهن کوتاه می‌کند.
قهرمان بیان کرد: برای کشوری مانند ایران که تنوع اقلیمی بالایی دارد و می‌تواند در یک بازه زمانی کوتاه چند نوع اقلیم را به گردشگر نشان دهد، چنین فناوری‌هایی نعمتی بزرگ هستند. فناوری نه‌تنها مسیر را جذاب‌تر می‌کند، بلکه به انسجام سفر، مدیریت زمان و کاهش ریسک کمک کرده و تجربه گردشگر را ماندگارتر می‌سازد. در شرایط فعلی کشور که اقتصاد با رکود توأم با تورم روبه‌رو است، سهم اوقات فراغت از سبد مصرف خانوارها به‌شدت کاهش یافته موضوعات دیگر در اولویت قرار گرفته است. در نتیجه، هزینه‌کرد خانواده‌ها در حوزه گردشگری کاهش پیدا کرده است.
وی اضافه کرد: علاوه بر این، نوع سفرها تغییر کرده و به جای سفرهای برون‌استانی، سفرهای درون‌استانی با فاصله کمتر رواج یافته است. در چنین سفرهایی هزینه‌ها نیز کاهش می‌یابد؛ مثلاً گردشگران دیگر خرید سوغات را از برنامه حذف می‌کنند یا بخشی از اقلام خوراکی خود را همراه می‌برند. در نتیجه، صنایعی مانند رستوران‌داری در مقصد کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند و رونق نمی‌یابند.
نگرانی‌های ناشی از تاثیر نرخ تورم بر صنعت گردشگری
عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی به نرخ تورم ایران در سال‌های آتی اشاره و اظهار کرد: بر اساس پیش‌بینی سازمان اقتصاد جهانی، نرخ تورم ایران در سال ۱۴۰۵ حدود ۵۸ درصد و رشد اقتصادی منفی ۲.۸ درصد خواهد بود. پژوهش‌های داخلی نیز نشان می‌دهد حدود ۸۱ درصد هزینه‌ی خانوارها صرف دو بخش خوراک و مسکن می‌شود. این آمارها به روشنی بیانگر آن است که در آینده نزدیک، سفرهای مردم ایران از نظر کیفی تنزل خواهد یافت. در نتیجه، تعداد سفرها، مدت اقامت و الگوی هزینه‌کرد در مقصد همگی رو به کاهش می‌گذارند و این به معنای آسیب دیدن صنعت گردشگری به‌عنوان یک بخش اقتصادی است.
ارتقا امنیت و توسعه در مقاصد گردشگردی به سبب حضور گردشگران خارجی
قهرمان ادامه داد: گردشگری ورودی یا حضور گردشگران خارجی در هر کشور، افزون بر آثار اقتصادی، نقش مهمی در ارتقا شاخص امنیت و توسعه دارد. شهری که گردشگران خارجی در آن حضور دارند، درواقع از نوعی مصونیت نسبی برخوردار است، زیرا هرگونه تعرض یا ناامنی در آن، واکنش بین‌المللی به دنبال خواهد داشت. به‌طور معمول، مناطقی که بیشترین تمرکز گردشگران را دارند مانند هتل‌های پنج‌ستاره، اماکن زیارتی و بناهای میراثی، امن‌ترین نقاط شهر محسوب می‌شوند. حتی در برخی کشورها از این موقعیت استفاده می‌شود و زیرساخت‌های دفاعی در مجاورت یا زیر این مناطق ایجاد می‌گردد، چراکه احتمال حمله به چنین نقاطی به دلیل هزینه سیاسی و انسانی بالا، بسیار اندک است.
وی با تاکید به اینکه گردشگری، بستر سرمایه‌گذاری و توسعه شهری است، خاطرنشان کرد: هیچ منطقه‌ای بدون حضور گردشگر در معرض سرمایه‌گذاری قرار نمی‌گیرد. استانداران و مدیران محلی به درستی دریافته‌اند که برای جذب سرمایه‌گذار، ابتدا باید زیرساخت گردشگری از جمله اقامتگاه مناسب در شهر فراهم باشد. سرمایه‌گذار زمانی به شهری وارد می‌شود که آن شهر را دیده و امکانات آن را تجربه کرده باشد. به بیان دیگر، گردشگری هم به‌صورت مستقیم با هزینه‌کرد گردشگر و هم به‌صورت غیرمستقیم از طریق افزایش امنیت و تحریک سرمایه‌گذاری، به رشد اقتصادی کمک می‌کند. شهری که گردشگر دارد، شهری امن‌تر، زنده‌تر و دارای چشم‌انداز روشن‌تر برای توسعه است.
انتهای پیام