روایت زنان مهاجر در بستر شکل‌گیری جامعه اسلامی و گذر از جاهلیت
اقتصاد ایران: کتاب «به امید دیدار» اثر مریم شریف رضویان از انتشارات به‌نشر است که با رویکردی داستانی تاریخی، روایت زنان و خانواده‌های عرب را در دوران صدر اسلام بازتاب می‌دهد.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، زهرا اسکندری: این کتاب در قالب روایتی داستان‌محور، بخشی از تحولات اجتماعی، دینی و فرهنگی هم‌زمان با هجرت پیامبر اسلام(ص) و شکل‌گیری جامعه مسلمانان در مدینه را بازسازی می‌کند. تمرکز این روایت بر تجربه‌های زنان در مواجهه با دگرگونی‌های بزرگ آن عصر است؛ از مهاجرت و جنگ گرفته تا تغییرات نگرشی و اعتقادی در بستر جامعه‌ای که از سنت‌های دیرینه قبیله‌ای به نظامی تازه در حال گذار بود.
این کتاب در ساختار خود کوشیده است از خلال زندگی شخصیت‌هایی چون «اشواق»، «رعنا»، «حضرت فاطمه زهرا(س)»، «حنیسه» و «سمراء»، تصویری از چالش‌های زنان عرب در دوره‌ای ترسیم کند که اندیشه‌ها، باورها و روابط اجتماعی در حال تغییر بود. نویسنده برای بازتاب این دوره پرتحول، از جزئیات تاریخی و فرهنگی بهره گرفته و فضایی را ایجاد کرده که مخاطب امکان همراهی با تجربه‌های روزمره زنان آن دوران را پیدا می‌کند.
در بخش نخست روایت، زندگی در قبیله‌های عرب، باورهای رایج درباره زنان، جایگاه دختران و مناسبات سخت‌گیرانه اجتماعی به تصویر کشیده می‌شود. آن‌ها نباید بعد از فوت شوهرشان به سر خاک او بروند چون مرده و از بین رفته اس و به روح و ابدیت هیچ اعتقادی ندارند. یا حتی زنان پس از فوت همسراشان تا یکسال حق رفتن به مهمانی را ندارند. این موضوعات مطرح می‌شود اما در حالی‌که ادامه کتاب با ورود شخصیت‌ها به مدینه، تجربه زیستن در جامعه تازه‌تأسیس مسلمانان و مواجهه آنان با آموزه‌های نو در باب خانواده، اخلاق و جایگاه زن را پی می‌گیرد.
روایت اصلی کتاب بر زندگی «اشواق» متمرکز است؛ زنی جوان از قبیله بنی‌ذبیان که پس از مرگ همسرش، با دو دختر خردسال و بارداری ناخواسته، در معرض سخت‌گیری‌های سنت قبیله‌ای و خطر زنده‌به‌گورشدن فرزند دخترش قرار می‌گیرد.
«حنیسه»، مادرشوهر اشواق، در این روایت نقش مهمی دارد. او که تجربه تلخ سال‌های گذشته را پشت سر گذاشته، برای نجات جان نوه‌اش تصمیم به کمک می‌گیرد و نقشه‌ای برای فرار اشواق از قبیله طراحی می‌کند. این بخش از کتاب با اشاره به رفتارهای رایج درباره دختران و پیامدهای اجتماعی مخالفت با سنت‌های قبیله‌ای، زمینه را برای ورود شخصیت‌ها به مرحله تازه‌ای از زندگی فراهم می‌سازد.
در ادامه داستان، شرایط به گونه‌ای رقم می‌خورد که اشواق و خانواده‌اش به جای حرکت به سمت مکه، راهی یثرب می‌شوند؛ شهری که در آستانه شکل‌گیری جامعه‌ای نو قرار دارد. سفر سخت این خانواده، با چالش‌های عاطفی، اقتصادی و اعتقادی همراه است. هم‌زمان با روایت اشواق، زندگی «رعنا» مادر او نیز بازتاب می‌یابد. زنی که مرگ همسر، مهاجرت و دشواری‌های ابتدایی زندگی در مدینه او را در مسیر تازه‌ای از تجربه قرار می‌دهد. رعنا به‌عنوان یکی از زنان مهاجر، در ارتباط با تحولات اجتماعی پس از هجرت، نقش بازتاب‌دهنده‌ای دارد و رنج‌های زنان مهاجر را در زمینه تأمین معاش، انطباق با محیط جدید و مواجهه با فقدان بیان می‌کند. یکی از گره‌های مهم این روایت، از دست دادن «عبدالرحمن» پسر رعنا در جنگ بدر است؛ واقعه‌ای که نویسنده از آن برای نمایش ابعاد اجتماعی، عاطفی و خانوادگی جنگ در میان زنان استفاده می‌کند.
حضور شخصیت‌های تاریخی همچون حضرت فاطمه(س)، اشاره به رویدادهایی مانند جنگ بدر، ازدواج حضرت فاطمه(س) و امام علی(ع)، و نیز تحولات سیاسی اجتماعی مدینه، بخش مهمی از پیوند این کتاب با تاریخ اسلام را تشکیل می‌دهد. نویسنده کوشیده است این حوادث را بدون دخالت مستقیم در بخش داستانی، در جایگاهی قرار دهد که باعث تکمیل سیر تحول شخصیت‌های اصلی شود. به همین دلیل، بسیاری از رخدادهای مهم آن دوران از زاویه دید زنان عادی جامعه بازگو می‌شود؛ زنانی که درگیر زندگی روزمره، مسئولیت‌های خانوادگی و تلاش برای انطباق با فضای جدید هستند.
در بخش‌هایی از کتاب، اشواق در مدینه با مادر و برادرش دوباره دیدار می‌کند و در فضای تازه شکل‌گرفته، با رفتارهایی مواجه می‌شود که او را نسبت به باورهای گذشته‌اش دچار تأمل می‌کند. مهم‌ترین این مواجهه‌ها، مشاهده رفتار پیامبر اسلام(ص) با دخترش حضرت فاطمه(س) است. اشواق که به‌واسطه تجارب تلخ دوران جاهلی نگاه مثبتی به مردان ندارد، ابتدا تصور می‌کند رفتارهای پیامبر با دخترش تنها جنبه‌ای تبلیغی دارد؛ اما با گذشت زمان و مشاهده مداومت این رفتارها، به تدریج به عمق و صداقت این رابطه پی می‌برد و از همین مسیر به دین اسلام متمایل می‌شود. این تغییر نگرش، به‌عنوان یکی از محورهای تحول شخصیت اشواق، در روند داستان جایگاه ویژه‌ای دارد.
پیکره اصلی کتاب در دو فصل اصلی شکل گرفته است و هر فصل به بخشی از روند گذار جامعه عرب از عصر جاهلی به دوران استقرار آموزه‌های اسلامی می‌پردازد. در فصل نخست، موضوعاتی همچون جایگاه زن در جامعه قبیله‌ای، باورهای رایج درباره دختران، پدیده‌هایی مانند زنده‌به‌گورکردن دختران و نگاه ابزارگونه به زنان در بستر نظام‌های قبیله‌ای روایت می‌شود. فصل دوم با استقرار مسلمانان در مدینه آغاز می‌شود و روایت‌ها به سمت تغییرات اجتماعی ناشی از تشکیل جامعه جدید حرکت می‌کند. موضوعاتی مانند مادرانگی، مهاجرت، فقر، مناسبات اقتصادی مهاجران و انصار، جنگ بدر و رابطه خانواده‌ها با جامعه نوپای اسلامی، از جمله محورهای این فصل است.
کتاب «به امید دیدار» با محوریت زنان نوشته شده و همین ویژگی موجب شده روایت داستان، لحن و زاویه دیدی متفاوت از بسیاری از آثار مشابه در حوزه رمان تاریخی صدر اسلام داشته باشد. زنان در این کتاب تنها شخصیت‌های حاشیه‌ای نیستند، بلکه به‌عنوان کنشگران اصلی اجتماعی در روند تحول جامعه حضور دارند. آشکارترین نمود این موضوع، هم‌زمانی روایت تحولات اجتماعی با سیر تحول درونی اشواق است. شخصیتی که از دل سخت‌گیری‌های سنتی قبیله‌ای به جامعه‌ای می‌رسد که در آن جایگاه زن در حال بازتعریف است.
در بخشی از روایت، نویسنده تلاش کرده رفتار پیامبر اسلام(ص) و نگاه او به زنان را با استناد به منابع تاریخی و در فضای روایی داستان منعکس کند. حضور حضرت فاطمه(س) در این داستان به‌عنوان الگویی برای زنان جامعه مدینه، با نگاهی قابل‌فهم و منطبق با فضای داستانی بازسازی شده است. اشواق به عنوان راوی بسیاری از این تجربه‌ها، در مسیر آگاهی نسبت به جایگاه زن در جامعه اسلامی و تفاوت آن با سنت‌های جاهلی قرار می‌گیرد و این روند، یکی از محورهای اصلی کتاب را شکل می‌دهد.
فصل سوم کتاب به وقایع مرتبط با زندگی حضرت فاطمه(س) پس از هجرت اختصاص دارد. موضوعاتی چون ازدواج ایشان، انفاق لباس عروس، روایت سه روز روزه‌داری، ماجرای فدک و برخی رخدادهای خانوادگی در مدینه از جمله محورهای این روایت است. نویسنده این بخش را با هدف بازنمایی نقش حضرت فاطمه(س) در جامعه مدینه و تأثیر حضور و رفتار ایشان بر زنان مهاجر نوشته است. از طریق تجربه اشواق، مخاطب شاهد ارتباط عاطفی و فکری میان زنان تازه‌وارد و شخصیت‌های برجسته صدر اسلام می‌شود.
«به امید دیدار» به‌واسطه ساختار داستانی و نیز استفاده از منابع تاریخی، توانسته تصویری نزدیک به واقعیت از شرایط اجتماعی آن دوران ارائه دهد. روایت‌های کتاب بر پایه تعامل شخصیت‌های داستانی با رویدادهای واقعی سامان یافته و این ویژگی موجب شده اثر در مرز میان داستان و تاریخ حرکت کند.
دربخشی از کتاب می‌خوانیم:
«صدای اذان بلال در خانه پیچیده بود شهادت می‌دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست، شهادت می‌دهم که محمد رسول خداست...»
آلاء آستین‌های پیراهن سرخ رنگش را بالا زد و به حیاط رفت. اشواق هم به دنبال او رفت. آلاء درپوش کوزه بزرگی را که در کنار حیاط، بود برداشت با ملاقه‌ای چوبین از درون کوزه آب برداشت و مشغول وضو گرفتن شد اشواق پرسید: «زیرلب چه می‌گویی دخترم؟»
- ذکر وضو را می‌خوانم، رائد این ذکر را از علی آموخته است!
- من هم میخواهم با تو به مسجد بیایم. میخواهم نماز خواندنتان را ببینم.
آلاء لبخند زد و چیزی نگفت مژه های بلند و سیاهش با آب وضو به هم چسبیده بود و زیبایی‌اش را دوچندان کرده بود. خمار سپید رنگش را از میخی که بر دیوار اتاق کوبیده شده بود، برداشت. آن را طوری دور سرش پیچید که تمام موهایش را پوشاند. آنگاه دنباله خمار را روی سینهاش انداخت و رفت تا کفش‌هایش را بپوشد.
اشواق به تلما گفت: «رشید را به حیاط ببر و سرگرم کن من میخواهم با آلاء به مسجد بروم!»
حمامه که مشغول پشم ریسیدن، بود زیر لب گفت: «نسر به ما کند!»
اشواق به دنبال آلاء وارد قسمت زنانه مسجد شد زن‌ها صف نماز را مرتب می‌کردند. همسران محمد در میان آن‌ها دیده می‌شدند. عایشه دختر ابوبکر و حفصه دختر عمر در کنار هم نشسته بودند سوده و ام سلمه نیز در صفی دیگر بودند ام سلمه با دیدن اشواق به پهنای صورتش خندید خواست بلند شود و به سوی او بیاید اما اشواق با ایما و اشاره به او فهماند که بنشیند و او را راحت بگذارد.
اشواق متوجه چند در شد که به داخل مسجد باز می‌شد از آلاء پرسید: «این درها متعلق به کجا هستند؟»
اینها درهای حجره‌های همسران پیامبر هستند.
کتاب «به امید دیدار» نوشته مریم شریف رضویان در ۳۲۸صفحه و به بهای ۱۹۰هزارتومان در انتشارات به‌نشر منتشر شده است.