چین، هژمون جدید آسیای میانه؛ از بانک توسعه شانگهای تا قراردادهای هسته‌ای
اقتصاد ایران: سرمایه‌گذاری‌های هنگفت اقتصادی نشان می‌دهد که نفوذ ژئوپلیتیکی چین در آسیای میانه به سرعت در حال افزایش است. این در حالی است که روسیه، هژمون سنتی منطقه، به دلیل جنگ اوکراین و تحریم‌های غرب، در حال واگذاری سنگرهای اقتصادی و استراتژیک خود به پکن است.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، در هفته پایانی سپتامبر، جمهوری خلق چین و ازبکستان آخرین دور از مجمع سالانه تجاری و سرمایه‌گذاری دوجانبه را در تاشکند برگزار کردند. هیئت بزرگی از شرکت‌های شنژن، که بسیاری از آن‌ها برای اولین بار حضور داشتند، در این مجمع شرکت کردند.
بر اساس گزارش رسانه دولتی «هنگ‌کنگ کامرشیال دیلی»، محصولاتی مانند پهپادهای تجاری در آسیای مرکزی تقاضای بالایی دارند. این گزارش، مجمع مذکور را «اقدامی ملموس» برای تحکیم نتایج دومین اجلاس سران چین و آسیای مرکزی (که در ژوئن در قزاقستان برگزار شد) و اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای (SCO) (که در اول سپتامبر در تیانجین به پایان رسید) توصیف می‌کند.
این دو اجلاس یادآور تعمیق روابط چین با پنج کشور آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) بود. آن‌ها همچنین نفوذ ژئوپلیتیکی فزاینده پکن را در بخشی از جهان که از نظر استراتژیک اهمیت دارد و نفوذ روسیه در آن رو به افول است، به نمایش گذاشتند.
اجلاس سازمان همکاری شانگهای شاهد پذیرش دیدگاه چین در مورد «چندقطبی‌گرایی» در سراسر جمهوری‌های شوروی سابق بود که همگی «ابتکار حکمرانی جهانی» جدید شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین را تأیید کردند.
اجلاس قزاقستان دستاوردهای ملموس‌تری برای چین به همراه داشت و توافق‌نامه‌های همکاری اقتصادی در بخش انرژی، با تمرکز ویژه بر فناوری‌های سبز، امضا شد. این‌ها تعاملات فزاینده‌ای را که با ابتکار «یک کمربند، یک جاده» که شی برای اولین بار در سال 2013 اعلام کرد آغاز شده بود، گسترش می‌دهد.
نمایش رهبری پکن در اجلاس‌های منطقه‌ای
تحت رهبری شی، سازمان همکاری شانگهای به طور فزاینده‌ای به محملی مهم برای ساخت یک «نظام بین‌الملل جایگزین» با محوریت پکن تبدیل شده است. شی در سخنرانی خود در بیست و پنجمین اجلاس این سازمان در تیانجین، به طور ضمنی از سیاست‌های تجاری و امنیتی آمریکا انتقاد کرد.
او «ذهنیت جنگ سرد، تقابل بلوکی و اقدامات قلدرمآبانه» را مورد انتقاد قرار داد و در عوض خواستار ساخت «نظام حکمرانی جهانی عادلانه‌تر و منصفانه‌تر» شد. این انتقادات با سخنرانی شی در سال 2023 و سایر بیانیه‌های سازمان همکاری شانگهای از زمان تأسیس آن در سال 2001، همخوانی داشت.
بانک توسعه شانگهای؛ ابزاری برای مقابله با هژمونی دلار
مهم‌ترین نتیجه این اجلاس، تصمیم برای تأسیس یک «بانک توسعه» جدید بود. جزئیات در مورد این بانک هنوز اندک است. شی جین پینگ گفته است که این بانک باید هرچه سریع‌تر تأسیس شود و هدف آن تسهیل همکاری‌های اقتصادی بین کشورهای عضو و ارائه حمایت قوی‌تر از امنیت آن‌ها خواهد بود. این نهاد جدید که تقریباً یک دهه پس از تأسیس «بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیایی» (AIIB) به رهبری پکن (و تقریباً به همان مدت پس از اولین پیشنهاد ایده بانک توسعه شانگهای) مطرح می‌شود، می‌تواند رهبری چین را در تأمین مالی توسعه منطقه‌ای تثبیت کند.
هنگامی که این ایده در ابتدا در سال 2010 پیشنهاد شد، برخی از کشورهای عضو با استناد به اولویت سازمان در ارتقای امنیت منطقه‌ای، مخالفت کردند. شو فیبیائو، پژوهشگر مؤسسات روابط بین‌الملل معاصر چین (یک اندیشکده برجسته تحت نظر وزارت امنیت دولتی چین)، استدلال می‌کند که تغییر در محاسبات ناشی از «استفاده ابزاری» غرب از دلار آمریکا برای «تحت فشار قرار دادن رقبا» و سیاست‌های تجاری یکجانبه و حمایت‌گرایانه دولت ترامپ بوده است.
سرمایه‌گذاری 25 میلیارد دلاری؛ تمرکز چین بر کل زنجیره انرژی
دومین اجلاس سران چین و آسیای مرکزی که در ژوئن در قزاقستان برگزار شد، دامنه محدودتری نسبت به اجلاس شانگهای داشت. اما پکن از آن نیز به عنوان محملی برای پیشبرد دستور کار ضدغربی استفاده کرد.
شی در یک سخنرانی کلیدی گفت که آسیای مرکزی همواره «مسیر اولویت‌دار» دیپلماسی همسایگی چین بوده است. او همچنین بر حمایت از کشورهای آسیای مرکزی برای «ایفای نقش بزرگتر در امور بین‌الملل» و «مخالفت با هژمونیسم و سیاست‌های زور» تأکید کرد.
با این حال، از نظر نتایج ملموس، این اجلاس اهمیت قابل توجهی داشت. بر اساس گزارش رسانه‌های محلی، پکن 58 توافق‌نامه به ارزش تقریبی 25 میلیارد دلار با پنج دولت شریک خود در آسیای میانه امضا کرد. بخش‌هایی که پکن در آن‌ها برتری دارد، از جمله انرژی، حمل‌ونقل و معدن، در این توافق‌ها برجسته بودند. همکاری جامع انرژی مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفت.
به نظر می‌رسد پکن در حال گسترش سرمایه‌گذاری سنتی خود در سوخت‌های فسیلی منطقه است تا آسیای مرکزی را به عنوان یک شریک استراتژیک در مواد خام، انرژی هسته‌ای و انرژی‌های تجدیدپذیر جذب کند و «همکاری را در کل زنجیره تأمین انرژی» گسترش دهد.
در طول این مجمع، شرکت‌های چینی و آسیای مرکزی چندین قرارداد جدید انرژی امضا کردند. شرکت دولتی «شبکه برق جنوبی چین» یادداشتی با شرکای قزاق برای توسعه مشترک پروژه‌ها در انتقال برق مستقیم فشار قوی (HVDC)، راه‌حل‌های انرژی دیجیتال و ذخیره‌سازی انرژی آبی تلمبه‌ای امضا کرد. قزاقستان همچنین قرارداد خرید برق با «شرکت سرمایه‌گذاری برون‌مرزی انرژی چین (هنگ‌کنگ)» برای تأمین برق تولیدی نیروگاه این شرکت در منطقه ترکستان امضا کرد.
ابتکار کمربند و جاده؛ ستون فقرات نفوذ اقتصادی پکن
در نیمه اول سال 2025، پنج کشور آسیای مرکزی بیش از هر بخش دیگری از جهان به جز آفریقا، سرمایه‌گذاری «یک کمربند، یک جاده» (25 میلیارد دلار) جذب کردند. قزاقستان به تنهایی 23 میلیارد دلار از این سرمایه‌گذاری را به خود اختصاص داد. از این مبلغ، 7.5 میلیارد دلار برای مس و 12 میلیارد دلار برای یک پروژه آلومینیوم سبز است. سرمایه‌گذاری در بخش مس به دنبال توافق ژوئن 2024 بین دو کشور برای ساخت یکی از پیشرفته‌ترین تأسیسات ذوب مس آسیای مرکزی تا پایان سال 2028 صورت می‌گیرد.
پروژه آلومینیوم توسط کنگلومرای چینی «گروه امید شرق» رهبری می‌شود. به گفته رسانه‌های دولتی قزاقستان، این بخشی از طرحی برای ایجاد زنجیره تأمین آلومینیوم سبز یکپارچه عمودی در کشور است که 10000 شغل ایجاد کرده و با اهداف توسعه ملی همسو است.
رقابت چین و روسیه در حیاط خلوت مسکو
جدا از این اجلاس، چین حضور خود را در بخش انرژی قزاقستان از طریق سرمایه‌گذاری در معادن تنگستن و تأسیسات هسته‌ای نیز تعمیق می‌بخشد. یک سرمایه‌گذاری 300 میلیون دلاری در معدن تنگستن «بوکوتا» توسط «گروه مس جیانگشی» انجام شده که ممکن است تلاشی برای دور زدن عوارض ضد دامپینگ اتحادیه اروپا علیه محصولات تنگستن چین باشد.
بر اساس اعلام رسمی در ماه اوت توسط رومن اسکلیار، معاون اول نخست‌وزیر قزاقستان، سومین نیروگاه هسته‌ای این کشور اکنون توسط «شرکت ملی هسته‌ای چین» ساخته خواهد شد. این شرکت پیش از این برنده قرارداد دومین نیروگاه هسته‌ای قزاقستان نیز شده بود. قزاقستان امیدوار است که این تأسیسات جدید به جبران کسری فزاینده برق این کشور کمک کند. با افزایش مشارکت چین در بخش هسته‌ای قزاقستان، آستانه وابستگی بیشتری به پکن پیدا خواهد کرد، اما در عین حال منابع انرژی اتمی خود را که به طور سنتی توسط روسیه تأمین می‌شد، متنوع می‌سازد.
عقب‌نشینی روسیه در برابر غول اقتصادی چین
ورود چین به بخش انرژی هسته‌ای قزاقستان تنها یک نمونه از این است که چگونه حضور فزاینده آن در آسیای مرکزی، این کشور را در رقابت با روسیه قرار می‌دهد. مسکو همچنان شریک اصلی امنیتی در منطقه است و رزمایش‌های نظامی منظمی با قزاقستان و ازبکستان برگزار می‌کند، در توسعه صنایع دفاعی همکاری دارد و بیشتر تسلیحات وارداتی هر دو کشور را تأمین می‌کند. همچنین روابط نزدیکی با نیروهای امنیتی محلی حفظ کرده و قادر است از طریق سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) در امور داخلی منطقه دخالت کند.
اما روسیه در حال واگذاری نفوذ خود به چین در جبهه‌های اقتصادی و فناوری است. پکن بزرگترین شریک تجاری برای چهار کشور از پنج کشور آسیای مرکزی است و تاجیکستان تنها استثناست. حتی در زمینه‌های حساس‌تر همکاری مانند انرژی هسته‌ای، روسیه در حال از دست دادن موقعیت خود است.
آستانه اولین پروژه نیروگاه هسته‌ای خود را در ژوئن به «روس‌اتم» روسیه واگذار کرد، اما تأسیسات دوم و سوم هر دو توسط شرکای چینی ساخته خواهند شد. این امر منطقی است، زیرا شرکت‌های انرژی روسی به دلیل جنگ اوکراین، با خطر تحریم‌های غرب مواجه هستند.
اگرچه چین و روسیه موفق شده‌اند روابط نزدیکی را حفظ کنند، اما این مشارکت «بدون محدودیت» همچنان با احتیاط استراتژیک، رقابت منطقه‌ای و نیاز به مدیریت پیامدهای اقتصادی خارجی محدود شده است. تحمل روسیه در برابر نفوذ چین در حوزه نفوذ سنتی خود، احتمالاً تا زمانی ادامه دارد که پکن از روسیه در جنگ اوکراین حمایت کند.
تحولات سال 2025 نشان می‌دهد که روابط چین و آسیای مرکزی در حال تعمیق است. پکن این پنج کشور را گره‌های کلیدی در چارچوب «یک کمربند، یک جاده» و در نهادهای چندجانبه‌ای می‌بیند که از آن‌ها برای بازسازی نظام بین‌الملل استفاده می‌کند.
برخلاف سایر نقاط جهان در حال توسعه، حضور فزاینده چین در آسیای مرکزی با مخالفت یا نگرانی بین‌المللی از سوی سیاست‌گذاران غربی مواجه نشده و به نظر می‌رسد این منطقه همچنان پذیرای نفوذ روزافزون پکن خواهد بود.
انتهای پیام/