زنگ خطر برای همه سراب‌های کرمانشاه؛ سراب تاریخی نیلوفر قربانی شد!
اقتصاد ایران: کرمانشاه- خشک شدن سراب تاریخی نیلوفر، نماد بحران آب و سوءمدیریت در کرمانشاه است و زنگ خطر را برای دیگر سراب‌های استان به صدا درآورده است.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها- کوثر یاوری: در دل دشت‌های غربی ایران، جایی در ۲۰ کیلومتری شمال‌غربی شهر کرمانشاه، حوضه‌ای آبی قرار داشت که سال‌ها نامش مترادف با زیبایی، طراوت و آرامش بود؛ سراب نیلوفر. این پهنه‌ی آبی که در دل طبیعتی فراخ و محصور در کوه‌های کم‌ارتفاع شکل گرفته بود، زمانی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی و گردشگری استان کرمانشاه به شمار می‌رفت؛ دریاچه‌ای کوچک اما پررمز و راز که به‌دلیل رویش گل‌های نیلوفر آبی در سطح آن، جلوه‌ای کم‌نظیر به خود گرفته بود و از همین‌رو، به نگین فیروزه‌ای غرب کشور شهرت داشت. اما امروز، این نگین خیره‌کننده تنها در قاب خاطرات مردم زنده است و جایش را زمینی ترک‌خورده، بی‌جان و خاموش گرفته است؛ سرابی که دیگر نه آبی دارد و نه نیلوفری.
سراب نیلوفر که از نظر جغرافیایی در محدوده‌ی دهستان الهیارخانی از بخش مرکزی شهرستان کرمانشاه واقع شده، از دیرباز یکی از مقاصد محبوب برای گردشگران، خانواده‌ها و علاقه‌مندان به طبیعت بود. فاصله‌ی کوتاهش تا مرکز شهر، دسترسی آسان از جاده‌ی اصلی و چشم‌انداز بی‌نظیرش در دامنه‌ی کوه‌های زاگرس، باعث شده بود تا در همه‌ی فصول سال، پذیرای هزاران نفر از مسافران و اهالی منطقه باشد. آب زلال و سرد این سراب از چشمه‌های زیرزمینی و سفره‌های آبی تغذیه می‌شد و در سال‌های پرآب، سطح دریاچه تا بیش از ۱۸ هکتار گسترش می‌یافت. انعکاس آبی آسمان در آب‌های آرام سراب و گل‌های شناور نیلوفر که در تابستان بر سطح آب می‌نشستند، تصویری خیال‌انگیز از آرامش و زندگی می‌ساخت؛ تصویری که امروز دیگر وجود خارجی ندارد.
امروز اگر پای در مسیر سراب نیلوفر بگذاری، پیش از آنکه نشانی از آب بیابی، بوی خاک خشک‌شده و صدای ترک خوردن زمین به استقبالت می‌آید. جایی که تا چند سال پیش، پر آب و پر از ماهی، لاک‌پشت و پرنده بود، اکنون به دشتی بی‌جان تبدیل شده است؛ تکه‌زمینی سفید و ترک‌خورده که به‌جای موج و نسیم، غبار از آن برمی‌خیزد. حاشیه‌ی دریاچه که روزگاری سایه‌سار درختان بید و تبریزی بود، حالا خشکیده و پوسیده است. پرندگان مهاجری که هر سال در مسیر کوچ خود در اینجا فرود می‌آمدند، دیگر نشانی از آن نمی‌یابند و نه قورباغه‌ای در حاشیه‌ها می‌خواند و نه نیلوفری روی آب سر برمی‌آورد. سراب نیلوفر به‌طور کامل خشک شده است؛ نه رطوبتی در خاک باقی مانده، نه حیاتی در دل زمین.
در حافظه‌ی مردم کرمانشاه، چنین خشکی مطلقی از سراب بی‌سابقه نیست. طی سال‌های اخیر، بارها سطح آب به‌شدت کاهش یافت، اما هر بار پس از بارش‌های فصلی یا ترمیم چشمه‌های زیرزمینی، دوباره حیات به آن بازمی‌گشت. در تابستان سال ۱۳۹۷ نیز در پی کاهش شدید بارش و برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی، دریاچه تا مرز نابودی پیش رفت؛ اما بازگشت بارش‌های زمستانی، موقتاً آن را از مرگ نجات داد. این‌بار اما اوضاع متفاوت است. کارشناسان محیط زیست می‌گویند کاهش بی‌سابقه‌ی بارش‌ها، افت تراز سفره‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های متعدد در اطراف، آخرین رمق حیات را از سراب نیلوفر گرفته است. اکنون دیگر نه از چشمه‌های جوشان خبری هست و نه از رطوبتی که بتواند زمین تشنه را زنده کند.
گذشته‌ی سراب اما روایت دیگری دارد؛ روایتی لبریز از زندگی، شور و رنگ. تا همین یک دهه پیش، سراب نیلوفر به‌عنوان یکی از قطب‌های گردشگری غرب کشور شناخته می‌شد. در روزهای گرم تابستان، صدای خنده‌ی کودکان و فریاد شادی گردشگران با صدای موج آب در هم می‌آمیخت. قایق‌های پدالی بر سطح دریاچه حرکت می‌کردند و بوی چای آتشی از بساط خانواده‌ها در حاشیه‌ی آب بلند بود. در فصل بهار، نیلوفرهای آبی سطح دریاچه را فرش می‌کردند و انعکاس گل‌ها بر سطح آب، منظره‌ای می‌ساخت که کمتر مسافری توان جدا شدن از آن را داشت. همین جاذبه‌ها بود که سراب را به یکی از مقاصد همیشگی تورهای گردشگری و عکاسان طبیعت بدل کرده بود.
حتی بسیاری از اهالی کرمانشاه، نخستین خاطره‌ی کودکی‌شان از گردش در طبیعت را با سراب نیلوفر پیوند می‌زنند. برای نسل‌های قدیمی‌تر، این سراب نه فقط یک جاذبه‌ی طبیعی، بلکه بخشی از هویت شهری و خاطره‌ی جمعی مردم کرمانشاه بود؛ جایی که وعده‌گاه عاشقان طبیعت، خانواده‌ها و حتی آیین‌های محلی بود. در سال‌های پرآب، سطح دریاچه تا جاده‌ی اصلی امتداد می‌یافت و نسیم خنک آن تا چند کیلومتر اطراف حس می‌شد. اما اکنون، همان جاده تنها به منظره‌ای از خاک و خاموشی می‌رسد؛ جایی که روزی زندگی موج می‌زد، حالا سکوت و اندوه بر آن سایه انداخته است.
خشک شدن سراب نیلوفر فقط پایان یک جاذبه‌ی طبیعی نیست؛ نشانه‌ای است از بحرانی عمیق‌تر در اقلیم و مدیریت منابع آبی غرب کشور. وقتی نگین گردشگری و زیست‌بوم بی‌نظیر استان به این سرنوشت دچار می‌شود، زنگ خطر برای دیگر منابع طبیعی نیز به صدا درمی‌آید. مردم منطقه هنوز امیدوارند روزی دوباره دریاچه‌ی نیلوفر زنده شود، اما فعلاً واقعیت پیش‌ِ رو چیز دیگری است: دریاچه‌ای که زمانی مظهر حیات بود، امروز به نماد بی‌تفاوتی و فراموشی تبدیل شده است.
خبرگزاری مهر پیش‌تر نیز در تاریخ ۱۲ مردادماه سال جاری در گزارشی با عنوان «تلنگری به طبیعت کرمانشاه؛ وقتی تالاب‌ها بی‌صدا عقب‌نشینی می‌کنند» نسبت به خطر خشک شدن سراب نیلوفر هشدار داده بود. در آن گزارش، با استناد به داده‌های هواشناسی و مشاهدات میدانی، روند کاهش سطح آب و افت محسوس چشمه‌های تغذیه‌کننده این پهنه آبی مورد تأکید قرار گرفته بود. مهر در همان زمان یادآور شده بود که ادامه‌ی برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی، بی‌توجهی به ساماندهی چاه‌های حاشیه‌ای و نبود برنامه‌ی احیا از سوی دستگاه‌های مسئول، می‌تواند در آینده‌ای نه‌چندان دور، این نگین گردشگری را به سرنوشتی مشابه تالاب‌های خشک‌شده کشور دچار کند. اکنون، تنها دو ماه پس از آن هشدار رسانه‌ای، آن پیش‌بینی تلخ به واقعیت پیوسته است؛ سرابی که زمانی مایه‌ی غرور مردم کرمانشاه بود، امروز به نمادی از بی‌توجهی مدیریتی و عقب‌نشینی طبیعت در برابر بی‌برنامگی انسان تبدیل شده است.
مدیریت نادرست منابع آبی، عامل اصلی خشکی سراب نیلوفر
پروفسور هوشنگ قمرنیا، استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی کرمانشاه، در گفتگو با خبرنگار مهر با تشریح ویژگی‌های زمین‌شناسی و هیدرولوژیکی سراب نیلوفر اظهار کرد: سراب نیلوفر در محل برخورد دو زون ساختمانی زاگرس مرتفع (خردشده) در شمال‌شرق و زون زاگرس چین‌خورده در جنوب‌غربی شکل گرفته است. این موقعیت زمین‌ساختی، سبب شده بود تا سراب از چشمه‌هایی با آبدهی بالا و کیفیت مناسب برخوردار باشد و سال‌ها به عنوان یکی از پدیده‌های پایدار منطقه شناخته شود.
وی افزود: آبدهی این سراب در فروردین‌ماه برخی از سال‌ها تا حدود ۵۳۰ لیتر در ثانیه نیز اندازه‌گیری شده و کیفیت آن از نظر شرب در حد قابل قبول تا متوسط ارزیابی می‌شد. افزون بر این، آب سراب نیلوفر از نظر کشاورزی در حد بسیار مناسب بوده است.
قمرنیا با اشاره به جایگاه تاریخی و طبیعی این اثر ادامه داد:این سراب از سال ۱۳۸۷ در فهرست میراث فرهنگی ایران ثبت شده و اهمیت آن به دلیل گل‌های نیلوفر آبی بوده است که هر سال سطح آب را می‌پوشاند و طراوتی بی‌نظیر به منطقه می‌بخشید. محیط دریاچه حدود ۱۱۳۰ متر و مساحت آن نزدیک به ۸۷ هزار متر مربع برآورد می‌شود؛ سرابی که روزگاری نه‌چندان دور، نگین گردشگری کرمانشاه به شمار می‌رفت.
استاد دانشگاه رازی با اشاره به تغییرات نگران‌کننده سال‌های اخیر گفت: از اواسط دهه هشتاد، حال سراب نیلوفر رو به وخامت گذاشت. چند سالی است که تمامی زیبایی‌های این پهنه آبی به دلیل کاهش آبدهی و خشکی دریاچه از میان رفته است. اگرچه برخی کاهش ریزش‌های جوی را عامل اصلی خشک شدن سراب می‌دانند، اما مطالعات ما نشان می‌دهد که از منظر سیستم کارستی، گنجایش مخزن و ویژگی‌های زمین‌شناسی و هیدروژئولوژیکی، سراب نیلوفر به طور نسبی دارای مقاومت و پایداری در برابر تغییرات بارشی بوده است.
وی در ادامه تصریح کرد: بنابراین، نمی‌توان تنها کاهش بارش را مقصر دانست؛ بلکه سوءمدیریت و تصمیمات غلط انسانی، نقش تعیین‌کننده‌تری داشته‌اند. صدور مجوزهای متعدد برای حفاری چاه‌های عمیق از سوی دستگاه‌های مسئول، حفر چاه‌های غیرمجاز توسط کشاورزان و اضافه‌برداشت از آبخوان کارستی افشان سراب، از مهم‌ترین دلایل افت آبدهی و در نهایت خشک شدن کامل این پهنه طبیعی است.
پروفسور قمرنیا خاطرنشان کرد: مطالعات ما نشان داده است که برداشت‌های بی‌رویه سبب تخلیه آبخوان کارستی تغذیه‌کننده سراب و نفوذ آب آن به آبرفت‌های مجاور شده است. این پدیده، همانند سوراخ شدن یک مخزن طبیعی، موجب تخلیه تدریجی و بی‌سر و صدای منابع آب زیرزمینی منطقه شده است.
وی با اشاره به نقش الگوی کشت در تشدید بحران افزود: کاشت محصولات پرمصرف در اطراف سراب، از جمله ذرت، سیب‌زمینی، هندوانه، خیار و گوجه‌فرنگی، فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد کرده است. تولید هر هکتار از این محصولات به طور متوسط به ترتیب نیازمند حدود ۸۵۰۰ تا ۹۵۰۰ متر مکعب آب است، رقمی که با توان واقعی آبخوان منطقه هیچ تناسبی ندارد.
این استاد برجسته مهندسی آب، در پایان راهکارهای احیای سراب نیلوفر را چنین برشمرد: نخستین و ضروری‌ترین اقدام، پلمب چاه‌های غیرمجاز و حتی چاه‌های مجازی است که برداشت آن‌ها از بیلان طبیعی آبخوان فراتر رفته است. در کنار آن، باید الگوی کشت منطقه تغییر کند و از کاشت محصولات پرمصرف جلوگیری شود. آموزش و ترویج کشاورزان، توسعه کشت‌های گلخانه‌ای و به‌کارگیری سیستم‌های مدرن آبیاری نیز از جمله اقداماتی است که می‌تواند به احیای تدریجی سراب و تعادل‌بخشی منابع آب منطقه کمک کند.
قمرنیا تأکید کرد: اگر همین امروز چاره‌ای اندیشیده نشود، بازگشت حیات به سراب نیلوفر بسیار دشوار و حتی در برخی سناریوها غیرممکن خواهد بود. این در حالی است که این سراب، بخشی از هویت طبیعی و فرهنگی کرمانشاه است و خشک شدن آن، زنگ خطر جدی برای آینده آب استان به شمار می‌رود.
کنترل مصارف تنها راه نجات سراب نیلوفر
ناصر مهدی‌آبادی، مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان کرمانشاه، در گفتگو با خبرنگار مهر با تشریح عوامل اصلی خشکی سراب نیلوفر اظهار کرد: خشکی کامل سراب نیلوفر نتیجه مجموعه‌ای از عوامل طبیعی و انسانی است. بررسی‌های ما نشان می‌دهد که سه عامل اصلی در این روند نقش داشته‌اند: کاهش بارش‌ها، تغییر نوع بارش از برف به باران، و برداشت‌های بی‌رویه آب زیرزمینی در حریم سراب در شعاع حدود پنج کیلومتری نسبت به چشمه.
وی افزود: در سال‌های اخیر، میزان بارندگی در استان کاهش محسوسی داشته و علاوه بر آن، نوع بارش نیز تغییر کرده است. پیش‌تر بارش‌های زمستانی در قالب برف انجام می‌شد که با ذوب تدریجی خود موجب تغذیه مستمر آبخوان‌ها می‌گردید، اما اکنون عمده بارش‌ها به شکل باران‌های مقطعی و سیلابی است که به جای نفوذ در خاک، به سرعت رواناب تولید می‌کند و از دسترس سفره‌های زیرزمینی خارج می‌شود.
مهدی‌آبادی با اشاره به اهمیت داده‌های میدانی گفت: اطلاعات مربوط به سطح ایستابی چاه‌های مشاهده‌ای و دبی اندازه‌گیری‌شده سراب‌ها به صورت ماهانه پایش می‌شود و این داده‌ها در اختیار پژوهشگران و دانشگاه‌ها قرار می‌گیرد تا تحلیل‌های علمی دقیق‌تری صورت گیرد. این پایش‌های مستمر به ما امکان می‌دهد روند تغییرات منابع آب را رصد کرده و اقدامات اصلاحی لازم را طراحی کنیم.
وی در ادامه به عملکرد شرکت آب منطقه‌ای در زمینه مقابله با برداشت‌های غیرمجاز اشاره کرد و گفت: شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه هر سال یا هر دو سال یک‌بار اقدام به انسداد چاه‌های غیرمجاز می‌کند. در سال ۱۴۰۴ نیز ۱۳ حلقه چاه غیرمجاز در محدوده‌های بحرانی مسدود شده است. این روند در قالب طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی انجام می‌شود که برای اجرای آن هر ساله بودجه مشخصی در نظر گرفته می‌شود.
مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان خاطرنشان کرد: در کنار انسداد چاه‌های غیرمجاز، بر روی چاه‌های مجاز نیز کنتورهای هوشمند نصب می‌شود تا میزان برداشت دقیقاً مطابق با پروانه بهره‌برداری کنترل گردد. این اقدام نقش مؤثری در جلوگیری از برداشت‌های مازاد و مدیریت مصرف آب دارد. در حال حاضر، بخش قابل توجهی از چاه‌های کشاورزی استان به این سامانه‌های هوشمند مجهز شده‌اند و نصب مابقی نیز در دستور کار است.
مهدی‌آبادی با تأکید بر اینکه عامل انسانی سهم اصلی در بحران کنونی دارد، اظهار داشت:بر روی میزان بارش و تغذیه طبیعی آبخوان‌ها در شرایط فعلی نمی‌توان تأثیر مستقیم گذاشت، اما می‌توان میزان مصرف را کنترل کرد. حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد منابع آبی استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و اگر الگوی مصرف در این بخش اصلاح نشود، هیچ برنامه‌ای قادر به نجات منابع آبی نخواهد بود.
وی با اشاره به فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی برای ارتقای آگاهی عمومی افزود: برنامه‌های آموزشی و فرهنگی متعددی برای آشنایی دانش‌آموزان با مشکلات کم‌آبی و اهمیت صرفه‌جویی در منابع آب اجرا می‌شود. در کنار آن، از سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) نیز کمک گرفته‌ایم تا مصرف درست آب در بخش کشاورزی و استفاده از روش‌های نوین آبیاری را ترویج دهند. تداوم این فعالیت‌ها می‌تواند در تغییر نگرش عمومی و اصلاح رفتار مصرفی نقش بسزایی داشته باشد.
مدیر منابع آب استان در پایان تصریح کرد: خشکی سراب نیلوفر تنها یک اتفاق طبیعی نیست، بلکه نشانه‌ای از فشار بیش از اندازه بر منابع محدود آبی است. اگر مدیریت مصرف در بخش کشاورزی جدی گرفته نشود، احتمال تکرار چنین رخدادهایی در سایر نقاط استان نیز وجود دارد. کنترل دقیق مصارف، استفاده از فناوری‌های نوین و همکاری همه دستگاه‌ها و مردم، تنها راه جلوگیری از تداوم این روند نگران‌کننده است.
معاون محیط زیست کرمانشاه: خشکی سراب نیلوفر نتیجه مدیریت نادرست و کشت‌های آب‌بر است
ثریا قربانی معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به علل اصلی خشک شدن سراب نیلوفر اظهار داشت: عامل ریشه‌ای این خشکیدگی، تنها کمبود بارندگی نیست؛ بلکه مدیریت نادرست و نبود نظارت بر تبعیت کشاورزان از الگوهای کشت، مهم‌ترین دلیل از بین رفتن منابع آبی در کرمانشاه است. در سال‌های اخیر برخی کشاورزان با انگیزه سود بیشتر، اقدام به کشت‌های دوم و سوم و محصولات بسیار آب‌بر در محدوده‌های آبی کرده‌اند که این مسئله سطح ایستابی آب را به شکل نگران‌کننده‌ای کاهش داده است.
وی با اشاره به ضعف نظارت بر منابع آبی افزود: عدم کنترل دقیق برداشت از چاه‌های مجاز، افزایش چاه‌های غیرمجاز و نبود تجهیزات هوشمند سنجش میزان برداشت آب، موجب بروز پدیده خطرناکی به نام آب‌فروشی از چاه‌ها شده است؛ مسئله‌ای که علاوه بر خشک شدن منابع آبی، خطر فرونشست زمین را نیز در پی دارد.
قربانی تأکید کرد: هرچند میزان بارندگی‌ها در دو سال اخیر کاهش داشته، اما مشکل اصلی، بی‌توجهی به الگوی کشت و تداوم کشت‌های چندباره در اطراف سراب‌ها و تالاب‌های استان است. متأسفانه کشت‌هایی مانند ذرت که به آب زیادی نیاز دارند، در این مناطق رواج یافته و فشار سنگینی بر سفره‌های آب زیرزمینی وارد کرده‌اند.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی استان با ابراز نگرانی از وضعیت اکولوژیکی سراب نیلوفر گفت: خشکی این سراب تنها به معنای از بین رفتن یک منبع آبی نیست، بلکه حیات گونه‌های زیستی وابسته به آن نیز در خطر است. نمونه بارز آن، گونه ارزشمند نیلوفر آبی است که اکنون در آستانه نابودی قرار دارد و از دست رفتن آن، خسارتی جبران‌ناپذیر برای تنوع زیستی استان خواهد بود.
وی با اشاره به وضعیت مشابه در سایر مناطق افزود: مشابه این شرایط را در دشت‌های اطراف تالاب هشیلان نیز شاهد هستیم که به دلیل برداشت‌های بی‌رویه و کشت‌های نامناسب، در فصولی از سال دچار خشکیدگی می‌شود.
قربانی در پایان با تأکید بر ضرورت مدیریت جامع منابع آبی و کشاورزی در استان تصریح کرد: حدود ۵۰ درصد از علل خشک شدن منابع آبی کرمانشاه ناشی از کشت‌های چندباره، کشت محصولات آب‌بر و ضعف مدیریت منابع آب است. حتی اگر بارندگی‌ها افزایش یابد، تا زمانی که سطح ایستابی آب به دلیل برداشت‌های بی‌رویه پایین باشد، امکان احیای کامل سراب نیلوفر وجود نخواهد داشت. تداوم این روند، نه‌تنها به نابودی زیستگاه‌ها، بلکه به بحران جدی در آینده منابع آبی استان منجر می‌شود.
خشک شدن سراب نیلوفر تنها پایان یک پهنه آبی نیست، بلکه نماد سال‌ها سوءمدیریت و برداشت بی‌رویه از منابع حیاتی کرمانشاه است. اکنون وقت اقدام جدی است؛ انسداد چاه‌های غیرمجاز، اصلاح الگوی کشت و اجرای کامل طرح احیاء و تعادل‌بخشی باید در اولویت دستگاه‌های مسئول قرار گیرد. آیا باید منتظر خشکیدن دیگر سراب‌ها بمانیم تا اهمیت آب را باور کنیم؟