ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: شیخ بهاالدین محمد عاملی، مشهور به شیخ بهایی، از برجسته‌ترین چهره‌های علمی و فرهنگی ایران در عصر صفوی به شمار می‌رود. این دانشمند بزرگ در سال ۹۵۳ هجری قمری در بعلبک لبنان متولد شد و پس از مهاجرت به ایران، بیشتر عمر پربرکت خود را در خدمت به علم و فرهنگ این سرزمین گذراند.

آثار و تألیفات شیخ بهایی در زمینه‌های مختلف علمی از جمله ریاضیات، نجوم، فقه، ادبیات و معماری، او را به چهره‌ای بی‌نظیر در تاریخ علم ایران تبدیل کرده است. در میان این علوم، معماری و مهندسی جایگاه ویژه‌ای در زندگی این دانشمند داشته‌اند.

زندگی‌نامه و دوران تاریخی شیخ بهایی

جواد عباسی، استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی به مناسبت سالروز بزرگداشت شیخ بهاالدین عاملی در گفتگو با خبرنگار مهر، اندیشه‌های شیخ بهایی را به عنوان نماد هم‌زیستی علم و دین در دوران صفوی دانست و از تأثیرات عمیق او بر فقه، فلسفه و معماری ایران در قرن یازدهم هجری گفت.

استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی در ابتدا به زندگی‌نامه شیخ بهایی اشاره کرد و گفت: شیخ بهایی در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری قمری زندگی کرده است. او در اصفهان به دنیا آمد و به عنوان یکی از چهره‌های برجسته علمی و فرهنگی شناخته شد. دوره زندگی او دقیقاً مقارن با اوج سلطنت شاه عباس اول صفوی بود. در این دوران، ایران تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی زیادی قرار داشت که به تثبیت مذهب تشیع و گسترش فرهنگ و هنر منتهی شد.

وی همچنین به چالش‌های اجتماعی و سیاسی آن دوران اشاره کرد و افزود: در این زمان ایران نه فقط با چالش‌های خارجی مانند تهدیدات عثمانی‌ها و افغان‌ها مواجه بود، بلکه درونی نیز با مشکلاتی چون عدم یکپارچگی اجتماعی و مسائل اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کرد. در چنین محیطی، شیخ بهایی توانست با دانش و بصیرت خود به رشد و اعتلای جامعه کمک کند.

چندوجهی‌بودن شخصیت شیخ بهایی

عباسی به چندوجهی‌بودن شخصیت شیخ بهایی پرداخت و افزود: شیخ بهایی تنها یک عالم دینی نبود، بلکه در زمینه‌های مختلف تاریخی، فلسفی، ریاضی، نجوم و معماری نیز بسیار فعال بود. مجتهد بودن او در فقه و همچنین آگاهی‌اش از علوم طبیعی و ریاضیات، او را به یک شخصیت جامع تبدیل کرد. او به نوعی نماینده کامل عصر خود بود و توانست با استفاده از این علوم به عظمت شهر اصفهان و فرهنگ آن کمک کند.

استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی تأکید کرد: شیخ بهایی در واقع کسی بود که با دریافت تحولات علمی روز، توانست بین سنت و نوآوری پل بزند و خود را به عنوان یک مرجع فکری در زمانه‌اش معرفی کند.

نقش شیخ بهایی در معماری و شهرسازی

وی با اشاره به ابداعات شیخ بهایی در معماری گفت: او به عنوان یک معمار و مهندس، نقش بسزایی در طراحی و ساخت بناهای مهم اصفهان، به ویژه مسجد امام (مسجد شاه) و پل خواجو، ایفا کرده است. طراحی‌های او نمونه‌ای از تلفیق زیبایی‌شناسی، علم هندسه و توانمندی‌های فنی در عصر خود است.

عباسی تصریح کرد: جانمایی و ساخت بناها تحت نظر شیخ بهایی، نه تنها نشان‌دهنده تخصص او در معماری بود، بلکه تأثیر عمیق آن بر فرهنگ عمومی و سبک زندگی مردم اصفهان را نیز به نمایش می‌گذارد. او نحوه استفاده از نور، فضا و تزئینات را به گونه‌ای طراحی کرد که هر یک از بناهای ساخته شده به معنای واقعی کلمه، آثار هنری بودند.

تأثیرات فقهی و علمی شیخ بهایی

استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی به تأثیرات فقهی و علمی شیخ بهایی اشاره کرده و افزود: او با تألیف کتاب‌های متعدد مانند جامع عبدیو خلاصة الحساب، نقشی کلیدی در تبیین مسائل فقهی و علمی ایفا کرد. این آثار نه تنها در زمان خود بسیار مورد توجه بودند، بلکه بعدها نیز مورد استناد قرار گرفتند و جایگاه ویژه‌ای در کتب علمی پیدا کردند.

وی بیان کرد: شیخ بهایی نتایج تحقیقات خود را به گونه‌ای مستند کرد که دیگران بتوانند از آن‌ها بهره‌برداری کنند. آثار او به ترویج علوم و فنون در بین طلاب و دانشجویان کمک کرد و بسیاری از آنان پس از مطالعه آثار او، به تبیین و گسترش علوم نپرداختند.

تحولات اجتماعی تحت تأثیر اندیشه‌های شیخ بهایی

عباسی به تأثیر اندیشه‌های شیخ بهایی بر تحولات اجتماعی جامعه آن دوران اشاره کرد و اظهار کرد: شیخ بهایی با ترویج علم و فلسفه در جامعه، نقش بسزایی در شکل‌دهی به افکار عمومی و فرهنگی داشت. او با تاکید بر علم و پژوهش، مردم را به پی‌گیری علم و دانش دعوت کرد و این امر به افزایش آگاهی عمومی منجر شد.

استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی ادامه داد: فراگیری علوم به ویژه در حوزه‌های فقه و فلسفه، موجب گردید که اکثریت طلاب در آن زمان به بحث‌های علمی و فلسفی روی آورند و این مباحث به گونه‌ای سندی برای تحولات اجتماعی قرار گرفتند.

شیخ بهایی؛ دانشمند جامع‌الاطراف و احیاگر میراث علمی ایران

در ادامه این گزارش همچنین محمدحسین محمددوست، پژوهشگر برجسته تاریخ علم و فرهنگ ایران، ابعاد گوناگون زندگی، اندیشه‌ها و آثار شیخ بهایی، عالم جامع‌الاطراف دوران صفوی را مورد بررسی قرار داد.

پژوهشگر برجسته تاریخ علم و فرهنگ ایران با تأکید بر جایگاه ممتاز شیخ بهایی در تاریخ علم ایران، اظهار کرد: شیخ بهایی شخصیتی چندوجهی و جامع‌الاطراف بود که در حوزه‌های گوناگون علمی از جمله فقه، اصول، حدیث، تفسیر، ریاضیات، نجوم، مهندسی و معماری، آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت. تسلط او بر علوم مختلف، او را به یک دانشمند دایرةالمعارفی تبدیل کرده بود. او نه تنها یک فقیه برجسته بود، بلکه در عین حال یک ریاضیدان، منجم، معمار و مهندس ماهر نیز به شمار می‌رفت.

در ادامه، وی به تحلیل دقیق‌تر تأثیرات شیخ بهایی بر معماری ایرانی پرداخته و تصریح کرد: تأثیر شیخ بهایی بر معماری ایرانی، فراتر از صرف طراحی چند بنای شاخص بوده است. او با تلفیق دانش ریاضی، هندسه و معماری، توانست نوآوری‌های مهمی در طراحی و ساخت بناها ایجاد کند. مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان، نمونه‌ای برجسته از این تلفیق است. این مسجد، نه تنها از نظر زیبایی‌شناسی و تناسبات بصری، بلکه از نظر محاسبات دقیق هندسی و استفاده از نور، یک شاهکار معماری محسوب می‌شود. طراحی گنبد، محراب و سایر اجزای مسجد، نشان‌دهنده دانش عمیق شیخ بهایی در زمینه هندسه و نورشناسی است. علاوه بر این، طراحی‌های او در زمینه تقسیم آب و ساخت قنات‌ها نیز نشان‌دهنده مهارت بالای او در مهندسی هیدرولیک است.

محمددوست همچنین به آثار علمی و فقهی شیخ بهایی اشاره کرده و افزود: شیخ بهایی در زمینه فقه و اصول نیز آثار متعددی تألیف کرده است که نشان‌دهنده تسلط او بر مبانی فقه اسلامی و قدرت استنباط اوست. کتاب‌هایی مانند جامع عباسی و زبده الاصول از جمله مهم‌ترین آثار فقهی او هستند که در طول تاریخ مورد توجه فقها و علمای شیعه قرار داشته‌اند. علاوه بر این، شیخ بهایی در زمینه تفسیر قرآن نیز فعالیت داشته و تفسیرهایی بر برخی از آیات قرآن نگاشته است که نشان‌دهنده عمق دانش و فهم او از معارف قرآنی است. نکته قابل توجه در آثار شیخ بهایی، تلاش او برای تبیین مفاهیم دینی به زبانی ساده و قابل فهم برای عموم مردم است. او همواره سعی می‌کرد تا با استفاده از مثال‌ها و داستان‌های آموزنده، مفاهیم پیچیده دینی را به مخاطبان خود منتقل کند.

این پژوهشگر تاریخ علم در ادامه، به نقش شیخ بهایی در ترویج علم و دانش در جامعه صفوی اشاره کرده و اظهار کرد: شیخ بهایی نقش مهمی در ترویج علم و دانش در جامعه صفوی ایفا کرد. او با تأسیس مدارس و کتابخانه‌ها، به گسترش آموزش و پرورش کمک کرد و با تشویق و حمایت از طلاب و دانش‌پژوهان، به ارتقای سطح علمی جامعه کمک نمود. علاوه بر این، شیخ بهایی با تألیف کتاب‌های علمی به زبان فارسی، تلاش کرد تا علم را در دسترس عموم مردم قرار دهد. او معتقد بود که علم باید در خدمت جامعه باشد و به حل مشکلات مردم کمک کند.

وی با تأکید بر لزوم بازشناسی و معرفی ابعاد مختلف شخصیت و آثار شیخ بهایی به نسل‌های جدید، گفت: شیخ بهایی یک شخصیت الگو برای جوانان و پژوهشگران است. او نشان داد که می‌توان در عین حال هم یک عالم دینی برجسته بود و هم یک دانشمند متخصص در علوم مختلف. او با تلفیق علم و دین، الگویی موفق از یک زندگی متعادل و پربار ارائه داد. ما باید تلاش کنیم تا با معرفی آثار و اندیشه‌های شیخ بهایی به نسل‌های جدید، آنان را با این شخصیت بزرگ آشنا کنیم و از او الهام بگیریم.

محمددوست همچنین از نهادهای علمی و فرهنگی خواست تا با برگزاری همایش‌ها، نشست‌های تخصصی و انتشار کتاب‌ها و مقالات، به ترویج اندیشه‌های شیخ بهایی کمک کنند و میراث علمی و فرهنگی او را حفظ و احیا کنند.

شیخ بهایی در سال ۱۰۳۱ هجری قمری در اصفهان درگذشت و پیکر او به مشهد منتقل شد. امروز آرامگاه این دانشمند بزرگ در صحن آزادی حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد و به عنوان مکانی برای تجلیل از خدمات علمی و فرهنگی او مورد توجه علاقه‌مندان است.

سبک معماری شیخ بهایی ترکیبی از زیبایی‌شناسی هنری و دقت علمی بود. او در طراحی‌های خود به اصولی مانند هماهنگی با طبیعت، استفاده از مصالح بومی و رعایت اصول مهندسی پایبند بود. این ویژگی‌ها باعث شده‌اند آثار او پس از گذشت قرن‌ها همچنان مورد تحسین کارشناسان قرار گیرد.

میراث شیخ بهایی برای معماری معاصر ایران بسیار ارزشمند است. در شرایطی که معماری مدرن گاهی از هویت بومی فاصله می‌گیرد، بازخوانی اصول و روش‌های این معمار بزرگ می‌تواند راهگشای معماران امروزی باشد. توجه به سنت‌های معماری ایرانی و تلفیق آن با نیازهای امروز، درس‌هایی است که می‌توان از زندگی و آثار شیخ بهایی آموخت.