تهدیدی در سایه؛ آیا بناهای تاریخی اصفهان تاب زلزله را دارند؟
اقتصاد ایران: اصفهان-بناهای تاریخی اصفهان با خطرات جدی از جمله زلزله و فرونشست زمین مواجه‌اند؛ ضرورت اتخاذ تدابیر علمی برای حفاظت از این آثار در برابر بحران‌های طبیعی احساس می‌شود.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کوروش دیباج: اصفهان، قلب تپنده تمدن ایرانی و یکی از کانون‌های بی‌بدیل معماری تاریخی جهان، این روزها بر لبه پرتگاهی نامرئی ایستاده است؛ تهدیدی خاموش اما واقعی، با منشأ در دل زمین. زلزله، خطری که سال‌ها در قالب هشدارهای تکراری در محافل کارشناسی تکرار می‌شد، حالا شواهد میدانی و علمی از نزدیک شدن آن خبر می‌دهند. وقوع زلزله‌ای با بزرگای متوسط در بامداد ششم فروردین‌ماه ۱۴۰۴ و فروریختن سردر ثبت‌ملی‌شده کاروانسرای تاریخی نطنز، نمونه‌ای کوچک اما تکان‌دهنده از فاجعه‌ای است که می‌تواند در ابعادی وسیع‌تر بر بافت‌های تاریخی اصفهان سایه بیندازد.
در استانی که ۳۳ شهر تاریخی، ده‌ها اثر جهانی و صدها بنای ثبت ملی دارد، مسئله تاب‌آوری در برابر زلزله، صرفاً یک دغدغه مهندسی نیست، بلکه بحرانی ملی در حوزه «هویت، امنیت و آینده گردشگری» کشور است. اگرچه سازه‌های تاریخی ایران طی قرون با زلزله‌های متعددی مواجه بوده‌اند، اما وضعیت امروز اصفهان به‌واسطه فرونشست شدید، خاک آبرفتی، تغییرات اقلیم و بی‌توجهی به پایش و مقاوم‌سازی، با گذشته تفاوتی اساسی دارد.
گزارش پیش‌رو با بهره‌گیری از نظرات کارشناسان برجسته حوزه مرمت، ژئوتکنیک، معماری و مدیریت میراث، تصویری مستند از آسیب‌پذیری شدید بسیاری از بناهای شاخص اصفهان در برابر زلزله ارائه می‌کند. هدف این گزارش نه صرفاً هشدار، بلکه مطالبه‌گری برای تدوین یک سیاست علمی و ملی در زمینه حفاظت پیشگیرانه از سرمایه‌های تاریخی کشور است؛ پیش از آنکه تجربه تلخ نطنز، در میدان نقش‌جهان یا مسجد جامع عباسی تکرار شود.
مطالعات آسیب‌شناسی میراث، هنوز از مرحله تشخیص فراتر نرفته است
رضا پورجعفر، استاد مرمت و سازه‌های تاریخی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: ما هنوز در کشور، به شکل ساختاریافته، فرآیندی برای «تصمیم‌سازی مهندسی» در مورد بناهای تاریخی نداریم. اکثر مطالعاتی که تاکنون انجام شده، جنبه توصیفی داشته و کمتر وارد لایه‌های فنیِ پیشگیرانه شده است. متأسفانه، بسیاری از آثار شاخص تاریخی اصفهان با وجود اسناد ثبت ملی یا جهانی، هیچ پرونده مهندسی-سازه‌ای فعالی ندارند.
او می‌افزاید: شناخت تاریخی، شناخت هندسی و شناخت سازه‌ای باید به‌صورت هم‌زمان انجام شود، اما در حال حاضر، این سه حوزه از هم گسسته‌اند و هرکدام مسیر جداگانه‌ای را می‌روند.
بدون شناخت الگوهای رفتاری بناها، مداخله‌ای علمی ممکن نیست
پورجعفر با تأکید بر نیاز به شناخت دقیق عملکرد رفتاری سازه‌های تاریخی می‌گوید: یکی از خطرناک‌ترین اشتباهات در مرمت اضطراری، مداخلات بدون تحلیل سازه‌ای است. ما در بسیاری از بناهای اصفهان، حتی نمی‌دانیم رفتار دینامیکی گنبد یا طاق‌ها در هنگام زلزله چگونه است. درنتیجه، ممکن است اقداماتی انجام شود که به‌جای حفظ بنا، به افزایش شکنندگی آن منجر شود.
وی ادامه می‌دهد: برای مثال در برخی مرمت‌های گذشته، بار مرده گنبدها افزایش یافته، بدون آنکه سیستم سازه‌ای پایه تقویت شود. یا در بعضی موارد، مصالح جایگزین ناسازگار با بستر تاریخی استفاده شده که در برابر تغییر شکل‌های لرزه‌ای، عملکرد مخرب دارند.
فقدان مدل پایش میراث، مشکل اصلی مدیریت بحران است
به گفته این متخصص مرمت و تحلیل رفتار بناهای تاریخی، مهم‌ترین خلأ امروز مدیریت میراث فرهنگی، نبود «مدل پایش» در سطح ملی است: تا زمانی‌که ندانیم کدام اثر در چه مرحله‌ای از بحران است، امکان مدیریت واقعی ریسک وجود ندارد. ما نیازمند سیستم‌های چندلایه هستیم که تغییرات سازه‌ای، نوسانات رطوبتی، فرونشست و حتی ارتعاشات محیطی را به‌صورت پیوسته پایش کنند.
او با اشاره به تجربه کشورهای اروپایی می‌گوید: در بسیاری از شهرهای تاریخی جهان، حسگرهای لرزه‌ای و ترک‌یاب به‌طور دائمی روی بناها نصب است. داده‌ها به‌صورت آنلاین به مراکز تحلیل منتقل شده و حتی نرم‌افزارهای هوش مصنوعی، وضعیت خطر را طبقه‌بندی می‌کنند. ما هنوز حتی یک سامانه ملی برای طبقه‌بندی سطح خطر آثار تاریخی نداریم.
معماری تاریخی اصفهان برای زیبایی ساخته شده، نه برای زلزله
پورجعفر با بیان اینکه بسیاری از شاهکارهای معماری اصفهان، فقط با نگاه زیبایی‌شناسانه خلق شده‌اند، می‌گوید: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، طاق‌های بازار قیصریه یا مناره‌های بلند دوره سلجوقی، از نظر طراحی سازه‌ای کاملاً با منطق امروز متفاوت‌اند. مهندس آن زمان نگران زلزله نبوده، بلکه نگران تناسب بصری و تزئینات بوده است.
او هشدار می‌دهد: همین ویژگی‌ها، اگرچه از بناها آثار هنری کم‌نظیر ساخته‌اند، اما در برابر رفتارهای غیرخطی ناشی از زلزله بسیار آسیب‌پذیرند. این یعنی اگر برای حفظ اصالت بنا، از مداخله‌های حجیم پرهیز می‌کنیم، باید از ابزارهای هوشمند غیرمخرب برای تقویت عملکرد سازه استفاده کنیم.
یک زلزله می‌تواند کل هویت تاریخی مرکز ایران را تغییر دهد
این متخصص مرمت و تحلیل رفتار بناهای تاریخی با نگاهی کل‌نگر تأکید می‌کند: وقتی می‌گوئیم میدان نقش‌جهان، فقط از یک میدان صحبت نمی‌کنیم؛ بلکه از قلب تاریخی ایران، از حافظه جمعی معماری و از نقطه اتصال هویت ایرانی با جهان سخن می‌گوئیم. در چنین وضعیتی، از دست رفتن یک بنا، صرفاً تخریب یک سازه نیست؛ بلکه فروپاشی اعتبار یک ملت در ذهن تاریخ است.
او خاطرنشان می‌کند: ما هنوز فرصت داریم، ولی زمان اندک است. اگر امروز برای هر بنای شاخص، مدل تحلیل لرزه‌ای، سیستم پایش، و برنامه مقاوم‌سازی حداقلی تدوین نشود، در زمان حادثه تنها چیزی که باقی می‌ماند، پشیمانی خواهد بود.
فرسودگی سازه‌ها و خطر پنهان فرونشست
دکتر بهرام نادی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد و متخصص ژئوتکنیک لرزه‌ای، در ادامه بر ترکیب خطرناک فرونشست و زلزله در اصفهان تأکید می‌کند. او به خبرنگار مهر می‌گوید: سازه‌های تاریخی به‌طور ذاتی برای مقاومت در برابر زلزله طراحی نشده‌اند. در گذشته، پایداری سازه تنها بر اساس بارهای قائم یا فشار باد در نظر گرفته می‌شد.
نادی معتقد است که فرونشست زمین در مناطق تاریخی، آسیب‌های ساختاری جدی به بناهایی نظیر مسجد سید، مسجد جامع عتیق و مسجد جامع عباسی وارد کرده است. در مواردی، ستون‌ها دچار انحراف شده و پی‌ها شکسته‌اند. وقوع زلزله‌ای در حد زلزله نطنز، می‌تواند به تخریب کامل مناره‌ها و سازه‌های سلجوقی و صفوی منجر شود.
آثار تاریخی اصفهان در معرض تهدید خاموش گسل‌ها
این کارشناس با رد تصور رایج مبنی بر «ایمن بودن اصفهان به دلیل نبود زلزله‌های بزرگ در سال‌های اخیر» تصریح می‌کند: در زمین‌شناسی، گسل فعال گسلی‌ست که در ۱۰ هزار سال گذشته فعالیت داشته باشد. نبود زلزله در ۲۰۰ سال اخیر به‌هیچ‌وجه نشانه‌ای از نبود خطر نیست. نمونه روشن آن، زلزله بم است.
نظارت لرزه‌ای؛ طرحی روی کاغذ مانده
او از عدم نصب تجهیزات نظارتی بر روی بناهای آسیب‌پذیر اصفهان گلایه دارد و می‌گوید: در ۶ سال گذشته، هیچ سیستم دقیقی برای پایش تغییر شکل سازه‌های تاریخی اجرا نشده است. برخی از این بناها زیر نظر سازمان‌هایی نظیر اوقاف قرار دارند که همکاری مناسبی در این زمینه نشان نداده‌اند.
مناره‌های سلجوقی و گنبدهای تاریخی در خط مقدم خطر زلزله اصفهان
نادی در پاسخ به این پرسش که کدام‌یک از آثار تاریخی اصفهان بیشترین میزان خطرپذیری در برابر زلزله را دارند، می‌گوید: تقریباً تمامی مناره‌های تاریخی متعلق به دوره سلجوقی در معرض آسیب جدی هستند. مناره‌هایی مانند ساربان، دارالضیافه، هارون ولایت و دیگر مناره‌های هم‌دوره، همگی در نواحی‌ای قرار گرفته‌اند که خاک آنها از نوع آبرفتی و شدت فرونشست در آن مناطق بسیار بالاست. این عوامل، ریسک فروپاشی را به‌شدت افزایش داده‌اند.
او ادامه می‌دهد: علاوه بر این، آثار شاخصی چون میدان نقش جهان، مسجد جامع عباسی و مسجد جامع عتیق نیز وضعیت نگران‌کننده‌ای دارند. به‌طور مشخص، در مسجد جامع عباسی آثار فرونشست به‌وضوح قابل مشاهده است. برخی از ستون‌های این بنا بر اثر نشست زمین، از محور خود منحرف شده‌اند و شکست‌هایی در بخش‌هایی از پی آن به وجود آمده است. چنین ضعف‌های سازه‌ای، در صورت وقوع زلزله‌ای با شدت متوسط، می‌تواند منجر به تخریب گسترده و غیرقابل‌جبران شود.
مدیریت میراث در تنگنای مالی وحقوقی
از نگاه امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، چالش بزرگ‌تر در زمینه مقاوم‌سازی بناها، کمبود شدید منابع مالی و نبود زیرساخت‌های حقوقی روشن برای ورود به بناهای غیردولتی است. او به خبرنگار مهر می‌گوید: اعتبار سالانه ما برای مرمت، حتی پاسخگوی یک پروژه جدی نیست. با چنین بودجه‌ای، نمی‌توان طرح‌های مقاوم‌سازی را اجرایی کرد.
او با اشاره به بازتوزیع نامناسب درآمدهای استانی می‌افزاید: بخش قابل‌توجهی از درآمد استان به خزانه واریز می‌شود و بازگشتی به استان ندارد. در حالی که برای اقدامات اضطراری مرمت، دست‌کم ۵۰۰ میلیارد تومان نیاز داریم.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان ادامه می‌دهد: بررسی علمی مقاوم‌سازی هر بنای تاریخی در برابر زلزله نیاز به تجهیزات تخصصی، اسکن‌های دقیق و محاسبات سازه‌ای دارد که هریک از این مطالعات ممکن است بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون تومان هزینه داشته باشد.
او در پاسخ به پرسشی پیرامون آمادگی بناهای تاریخی این استان در برابر زلزله، اظهار می‌کند: در ابتدا باید توجه داشت که برخی ملاحظات از لحاظ علمی در مورد آثار تاریخی امکانپذیر نیست. به این معنا که نمی‌توان دقیقاً محاسبات زلزله‌ای برای یک بنای تاریخی انجام داد. اکثر این بناها در طول تاریخ همواره در برابر زلزله‌ها آسیب‌پذیر بوده‌اند و موارد زیادی از تخریب آنها در دوره‌های مختلف تاریخی ثبت شده است.
کرم‌زاده می‌افزاید: برخی از بناها، خصوصاً آنها که در دوره‌های جدیدتری مرمت شده‌اند یا در سال‌های اخیر استحکام‌بخشی شده‌اند، تحت پایش زلزله‌ای قرار گرفته‌اند؛ اما این به آن معنا نیست که صد درصد در برابر زلزله مقاوم هستند. بسیاری از این سازه‌ها به‌طور ذاتی دارای پی و سازه‌ای مقاوم‌اند، اما درعین‌حال برخی از آنها نیز در بخش‌هایی آسیب دیده‌اند یا به‌دلیل عدم مرمت، در برابر زلزله آسیب‌پذیر خواهند بود.
هویت تاریخی که می‌تواند در یک لحظه فروبپاشد
رخداد زلزله اخیر در نطنز و تخریب بخشی از یک اثر ثبت‌ملی، نه‌فقط یک حادثه محلی، بلکه نشانه‌ای از فقدان سیاست‌گذاری دقیق در حوزه تاب‌آوری میراث تاریخی در برابر بحران‌های زمین‌ساختی است. در شرایطی که بسیاری از بناهای شاخص اصفهان بر روی خاک‌های ناپایدار و مناطق دچار فرونشست بنا شده‌اند، بی‌توجهی به پایش مستمر و مقاوم‌سازی علمی، می‌تواند زمینه‌ساز یک فاجعه ملی شود. داده‌های میدانی و تحلیل‌های سازه‌ای نشان می‌دهد که مناره‌ها، ایوان‌ها، مساجد و بازارهای تاریخی اصفهان، در برابر زلزله، عملاً فاقد ایمنی لازم هستند و هر تکانه‌ای می‌تواند آغازی برای فروریزی زنجیره‌ای این آثار باشد.
حفاظت از این میراث تنها با تأمین اعتبار امکانپذیر نیست، بلکه مستلزم تدوین یک چارچوب بین‌رشته‌ای با حضور کارشناسان ژئوتکنیک، مرمت، زمین‌شناسی، سازه و مدیریت بحران است. زمان آن فرا رسیده که مدیریت میراث‌فرهنگی از رویکردهای منفعلانه و واکنشی عبور کرده و با نگاهی پیشگیرانه، نقشه‌ای جامع برای ایمن‌سازی تدریجی بناها ترسیم کند. اگر امروز با اتکا به علم و اقدام هماهنگ چاره‌اندیشی نشود، فردا شاید دیگر نه از گنبدها صدایی باقی بماند، نه از مناره‌ها نشانی.