چالش‌های موزه‌داری در ایران؛از سرنوشت ریسباف تاامنیت گنجینه‌های تاریخی
اقتصاد ایران: اصفهان- مدیرکل موزه‌های کشور با بررسی چالش‌های موزه‌داری در ایران، از سرنوشت ریسباف تا کمبود بودجه، امنیت آثار تاریخی و آینده موزه‌های منطقه‌ای سخن گفت.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کورش دیباج: موزه‌ها در ایران همواره به عنوان یکی از ارکان مهم حفظ هویت فرهنگی و تاریخی کشور شناخته می‌شوند. با این حال، چالش‌های مختلفی در مسیر توسعه و مدیریت این نهادهای فرهنگی وجود دارد که از کمبود منابع مالی و نیروی انسانی متخصص گرفته تا مشکلات ساختاری و فنی در برخی از موزه‌ها را شامل می‌شود. در این میان، مسائل مربوط به حفاظت از اموال موزه‌ای و افزایش پویایی و جذابیت نمایشگاه‌ها، از دغدغه‌های اصلی مدیران موزه‌ها به شمار می‌آید. علاوه بر این، توسعه موزه‌های منطقه‌ای و پروژه‌هایی همچون مجموعه ریسباف، که هم‌اکنون در معرض تغییرات و تصمیم‌گیری‌های جدید است، به موضوعاتی داغ و پرتنش در حوزه میراث فرهنگی تبدیل شده‌اند.
در گفت‌وگو با لیلا خسروی، مدیرکل موزه‌های کشور، به بررسی این چالش‌ها پرداخته‌ایم. او در این گفت‌وگو نه‌تنها به سرنوشت مجموعه ریسباف و مسائل مرتبط با آن اشاره کرده است، بلکه در خصوص چالش‌های موزه‌های منطقه‌ای، سیاست‌های نمایش آثار باستان‌شناسی و نظارت بر اموال موزه‌ای نیز دیدگاه‌های خود را مطرح کرده است.
در سال‌های اخیر مجموعه ریسباف اصفهان به‌عنوان یک موزه منطقه‌ای در دستور کار وزارتخانه قرار داشت. اما اخیراً صحبت‌هایی درباره تغییر کاربری آن به مرکز صنایع‌دستی مطرح شده است. آیا این تغییر رویکرد قطعی است؟
مجموعه ریسباف یکی از فضاهای صنعتی ارزشمند کشور است که از نظر معماری، تاریخچه و وسعت، قابلیت تبدیل شدن به یک مرکز مهم فرهنگی را دارد. اداره‌کل موزه‌ها از سال گذشته فعالیت‌های موزه‌ای را در این مجموعه آغاز کرده و تاکنون بالغ بر ۱۰ میلیارد تومان برای سامان‌دهی بخش‌های تزئینی آن هزینه شده است. در برنامه امسال نیز تأمین بودجه برای تکمیل سقف بنا در دستور کار قرار دارد.
با این حال، موضوع تغییر کاربری این مجموعه به مرکز صنایع‌دستی، بحثی است که در سطح کلان وزارتخانه و با مشارکت بخش‌های مختلف مطرح شده است. فضای این مجموعه به‌قدری بزرگ است که می‌تواند هم یک موزه منطقه‌ای شایسته برای اصفهان باشد و هم یک مرکز تخصصی صنایع‌دستی، اما تحقق این امر نیازمند منابع مالی فراتر از اعتبارات وزارت میراث فرهنگی است. به همین دلیل، مشارکت نهادهای دیگر و خیرین فرهنگی در این پروژه ضروری است.
با توجه به سرمایه‌گذاری انجام‌شده در این مجموعه، آیا تغییر کاربری آن به معنای هدررفت منابع نیست؟
آنچه مسلم است، هرگونه تصمیم‌گیری درباره آینده این مجموعه باید با توجه به هزینه‌های انجام‌شده، نیازهای فرهنگی شهر اصفهان و ظرفیت‌های اجرایی موجود انجام شود. هدف اصلی ما، ایجاد یک مرکز فرهنگی پایدار است که بتواند پاسخگوی نیازهای موزه‌ای و صنایع‌دستی استان باشد. بنابراین، تغییر رویکرد در بهره‌برداری از این مجموعه باید با درنظر گرفتن ابعاد فنی، اقتصادی و فرهنگی آن صورت گیرد.
یکی از مباحثی که در محافل تخصصی موزه‌داری مطرح می‌شود، این است که موزه‌های منطقه‌ای در ایران تجربه‌ای ناموفق بوده‌اند. به نظر شما، این مدل موزه‌داری چقدر با اهداف توسعه فرهنگی همخوانی دارد؟
باید مشخص شود که «ناموفق بودن» این مدل بر چه اساسی مطرح می‌شود؟ ما در حال حاضر ۲۶ موزه منطقه‌ای در کشور داریم که ۱۲ مورد فعال هستند و ۱۴ مورد دیگر در حال تکمیل‌اند. اگر این الگو ناموفق بود، نباید شاهد فعالیت این تعداد موزه می‌بودیم.
موزه‌های منطقه‌ای در واقع فرصتی هستند برای تمرکززدایی از ظرفیت‌های موزه‌ای و معرفی هویت فرهنگی مناطق مختلف کشور. هر منطقه، ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارد که باید به‌صورت تخصصی و در مقیاس منطقه‌ای معرفی شود. اما چالش‌هایی مانند کمبود اعتبارات، نیروی انسانی متخصص و عدم تعریف کارکردهای مشخص برای این موزه‌ها، روند توسعه آن‌ها را کند کرده است.
برخی کارشناسان معتقدند که موزه‌های منطقه‌ای نتوانسته‌اند مخاطبان کافی جذب کنند. آیا این انتقاد را وارد می‌دانید؟
یکی از مشکلات اصلی در موزه‌های منطقه‌ای، کمبود محتوای نمایشی جذاب و عدم برنامه‌ریزی برای جذب مخاطب هدفمند است. موزه‌ها فقط محلی برای نمایش اشیا نیستند، بلکه باید رویکردی تعاملی، آموزشی و پژوهشی داشته باشند. در بسیاری از کشورها، موزه‌های منطقه‌ای به مراکز مطالعاتی و پژوهشی نیز تبدیل شده‌اند، اما در ایران هنوز این رویکرد به‌صورت کامل اجرایی نشده است.
با توجه به کمبود نیروی متخصص، آیا برنامه‌ای برای ارتقای سطح نیروی انسانی موزه‌های کشور دارید؟
بله، یکی از اولویت‌های ما جذب و آموزش نیروی انسانی متخصص در حوزه موزه‌داری است. در ساختار جدید موزه‌ها، حدود ۳۰۰ پست سازمانی جدید تعریف شده و در آینده نزدیک، فرآیند جذب این نیروها آغاز خواهد شد. علاوه بر این، برنامه‌های آموزشی ویژه‌ای برای ارتقای دانش موزه‌داری کارکنان فعلی در نظر گرفته شده است.
در شهرهای تاریخی مانند اصفهان، یافته‌های باستان‌شناسی ارزشمندی، از جمله کشفیات تپه اشرف، در مخازن نگهداری می‌شوند و فضایی برای نمایش آن‌ها وجود ندارد. آیا سیاستی برای حل این مشکل وجود دارد؟
این مشکل فقط مختص اصفهان نیست و در بسیاری از نقاط کشور وجود دارد. ما در ایران با محدودیت فضاهای نمایشی روبه‌رو هستیم و امکان نمایش دائمی همه اشیا در یک موزه وجود ندارد.
راهکار پیشنهادی ما، حرکت به سمت نمایشگاه‌های دوره‌ای و موزه‌های مشارکتی است. به‌جای نگهداری اشیا در مخازن، می‌توان آن‌ها را در مناسبت‌های مختلف، در نمایشگاه‌های موقت به نمایش گذاشت. این سیاست علاوه بر پویاتر شدن موزه‌ها، امکان مطالعه و پژوهش بیشتر روی آثار را نیز فراهم می‌کند.
پس شما معتقدید که همه اشیا نباید به‌صورت دائمی در موزه‌ها به نمایش گذاشته شوند؟
بله، نمایش ثابت و دائمی آثار، باعث کاهش پویایی موزه‌ها و محدود شدن تجربه بازدیدکنندگان می‌شود. مدیریت هوشمندانه مخازن موزه‌ای، نمایشگاه‌های چرخشی و ایجاد فضاهای پژوهشی، سه راهکار کلیدی برای حل این مشکل هستند.
در سال‌های اخیر، برخی رسانه‌ها گزارش‌هایی درباره مفقود شدن اشیای موزه‌ای منتشر کرده‌اند. چه تدابیری برای افزایش نظارت بر اموال موزه‌ای اندیشیده شده است؟
نظارت بر اموال موزه‌ای یکی از حساس‌ترین حوزه‌های کاری ماست. در حال حاضر، چندین سامانه نظارتی در این زمینه فعال هستند:
یگان حفاظت میراث فرهنگی وظیفه تأمین امنیت فیزیکی موزه‌ها را بر عهده دارد.
اداره اموال فرهنگی بر تمامی نقل‌وانتقالات و ثبت اشیا نظارت دارد.
ستاد مرکزی میراث فرهنگی به‌صورت دوره‌ای موزه‌ها را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
البته، در هر سیستمی ممکن است چالش‌هایی به وجود بیاید، اما هدف ما این است که با استفاده از فناوری‌های جدید در مدیریت اموال و نظارت دیجیتال، امکان هرگونه تخلف یا مفقود شدن اشیا را به حداقل برسانیم.