ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان

گروه اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ دشت مغان، در برخی ابعاد، سرزمینی پیچیده و رازآلود است که در بسیاری از ابعاد انسان را متعجب و شگفت‌زده می‌کند. شناخت این سرزمین نیاز به نگاهی فنی و دقیق دارد. از این بخش از پرونده، برخی ابعاد مهم این سرزمین زرخیز را به مرور معرفی خواهیم کرد.

بیشتر بخوانید

+ ماجراهای پیچیده و عجیب‌وغریب «دشت مغان»

پیشینه تمدنی دو هزار ساله

• دشت مغان، تنها یک پهنه جغرافیایی نیست؛ گنجینه‌ای است از تاریخ و فرهنگ که ریشه‌هایش در اعماق دو هزار سال پیش تنیده شده است. یافته‌های باستان‌شناسی، از جمله آثار و بقایای دهکده‌های پارتی، گواهی روشن بر این مدعاست. قلعه اولتان، تپه نادری و گورستان اصلاندوز، تنها بخش کوچکی از این میراث کهن هستند که رازهای تمدن‌های گذشته را در دل خود جای داده‌اند.
• شواهد تاریخی، از جمله سفرنامه‌های سیاحان و مستشاران خارجی، که بر شناسایی و ثبت وقایع اهتمام ویژه داشتند، نیز بر قدمت و اهمیت این منطقه صحه می‌گذارند. برای مثال، آدام اولئاریوس، مستشرق آلمانی در قرن هفدهم میلادی، به سرسبزی و حاصلخیزی دشت مغان اشاره کرده و از زندگی عشایری مردم آن سخن گفته است. این گزارش‌ها، تصویری زنده از زندگی و معیشت مردمان این سرزمین در قرون گذشته را به نمایش می‌گذارند. در این گزارش‌ها، فرهنگ و هنر در تار و پود زندگی مردم مغان تنیده شده است. طبیعت بکر و سبک زندگی سنتی، الهام‌بخش خلق آثار هنری بی‌نظیری شده است. قالی، گلیم، جاجیم و ورنی، بخشی از صنایع دستی متنوع این منطقه هستند. زنان هنرمند مغان، با حفظ پوشش سنتی خود، جلوه‌ای از زیبایی و اصالت را به نمایش می‌گذارند. آلاچیق‌ها و کومه‌های نمدی، نمادی از معماری بومی این سرزمین هستند که با طبیعت پیرامون خود همخوانی کامل دارند.
• برای درک عمیق‌تر تاریخ مغان، باید سراغ گزارش‌های تاریخی مستند برویم. گزارش‌های روشمند سیاسیون روس و انگلیس، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار ما قرار می‌دهند؛ با این حال، به نظر می‌رسد کتاب "تاریخ دشت مغان" نوشته میرنبی عزیززاده، دقیق‌ترین و منصفانه‌ترین منبع برای بررسی تاریخ این منطقه باشد. این کتاب، با نگاهی جامع به تاریخ مغان از دوران باستان تا دوران معاصر، زوایای پنهان این سرزمین را آشکار می‌سازد.

سرزمین پرتنش و سیاسی مغان

• مغان در طول تاریخ، همواره در معرض مناقشات سیاسی و طمع قدرت‌های داخلی و خارجی بوده و از دوران صفویه تا به امروز، فراز و نشیب‌های بسیاری را به خود دیده است. برای شناخت دقیق‌تر مغان امروز، باید به تاریخ پرفراز و نشیب آن رجوع کنیم و با نگاهی موشکافانه، زوایای پنهان این سرزمین را آشکار سازیم.
• دشت مغان، واقع در شمال غربی‌ترین نقطه ایران، با مساحتی حدود 350 هزار هکتار، گنجینه‌ای است که کمتر به آن توجه شده است. این سرزمین حاصلخیز، با عبور رود ارس از مرز شمالی‌اش، همواره در طول تاریخ، منطقه‌ای استراتژیک و مورد توجه بوده است. دشت مغان، با داشتن خاکی غنی، آب کافی و اقلیمی مناسب، ظرفیت‌های بالقوه فراوانی برای توسعه کشاورزی و دامپروری دارد.

آمارهای پایه دشت مغان

• در این دشت، 10 شهر از جمله بیله‌سوار، پارس‌آباد و گرمی واقع شده‌اند. گرمی، با قدمتی بیشتر، به عنوان یکی از شهرهای تاریخی این منطقه شناخته می‌شود. رود ارس، با PH مناسب و شوری متوسط، منبع اصلی تامین آب این دشت است، که البته طی سال‌های اخیر با چالش جدی مواجه شده است. خاک‌های مغان، به جز گیاهان بسیار حساس به شوری، برای کشت انواع محصولات زراعی مناسب هستند. فاصله این منطقه تا تهران حدود 800 کیلومتر و تا اردبیل 225 کیلومتر است.
• بر اساس آمار سالنامه 1398 استان اردبیل، مغان شامل 890 آبادی است. میانگین بارندگی سالانه بالای 300 میلی‌متر و میانگین دمای سالانه حدود 15 درجه سانتی‌گراد است. در سال 98، شش تصفیه‌خانه فاضلاب در شهرهای مختلف استان وجود داشته و سالانه بیش از 202 میلیون متر مکعب آب از چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق استخراج می‌شود. همچنین، 264 قنات و 4154 چشمه در این استان وجود دارد. نرخ مشارکت اقتصادی 47.8 درصد و نرخ بیکاری 10.1 درصد است. سهم بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات به ترتیب 32، 26 و 42 درصد است.
• در سال 1396، جمعیت دامی استان شامل 1.685 میلیون راس گوسفند و بره، 319 هزار راس بز و بزغاله، 260 هزار راس گاو و گوساله و 7 هزار راس گاومیش بوده است. در گذشته، شترداری و پرورش اسب و الاغ نیز در این منطقه رواج داشته است. مطالعات کمپانی هاوایین آگرونومیکس در سال 1350، مغان را به سه بخش دشت، میان‌بندها و دامنه‌ها و مراتع کوهستانی سبلان تقسیم کرده است.
• بر اساس آمار سال 1350، جمعیت عشایری مغان 94935 نفر بوده که از این تعداد، 41679 نفر کوچ‌نشین شاهسون و 53256 نفر روستایی بوده‌اند. در سال 1971، 1258790 راس دام سبک و 50 هزار راس گاو در منطقه مغان وجود داشته است. آمار وزارت کشاورزی و منابع طبیعی در سال 1351 نیز این ارقام را تایید می‌کند. مغان، با وجود ظرفیت‌های فراوان، نیازمند توجه بیشتر برای توسعه و شکوفایی است.

شاهسون‌های سلحشور

• دشت مغان، با وجود تغییرات جمعیتی اخیر، همچنان میزبان شاهسون‌ها، ساکنان اصیل و ریشه‌دار این سرزمین است. شاهسون‌ها، فراتر از یک قبیله یا عشیره، جامعه‌ای پویا و متنوع هستند که نقش بسزایی در تاریخ و فرهنگ این منطقه ایفا کرده‌اند. شبانی به عنوان شغل اصلی آنان شناخته می‌شود، و این جامعه بزرگ، از طوایف گوناگونی تشکیل شده که در سراسر ایران و حتی کشورهای همسایه پراکنده‌اند.
• شاهسون‌ها، با نام‌های طوایفی که اغلب به "لو" ختم می‌شوند، در واقع اتحادی از تیره‌ها و فامیل‌های مختلف هستند که بر اساس اهداف اجتماعی و سیاسی، مانند حمایت از شاهان صفوی، شکل گرفته‌اند. خاستگاه آنان، با توجه به روایت‌های مختلف، بطور دقیق مشخص نیست، اما شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که تمدن‌های کهن از دو هزار سال پیش در این سرزمین حضور داشته‌اند.
• شاهسون‌ها، به عنوان مرزداران ایران‌زمین، در طول تاریخ، نقش‌های کلیدی ایفا کرده‌اند. اعتقادات مذهبی ریشه‌دار آنان، از جمله آیین زرتشت و همچنین تشیع، مانع از نفوذ بیشتر تمدن‌های بیگانه به فلات ایران شده است. مستندات تاریخی کهن نشان می‌دهد که مغان، به عنوان کانون دینی و فرهنگی، نقش مهمی در گسترش آیین زرتشت داشته است.
• علاوه بر اعتقادات مذهبی، شاهسون‌ها در عرصه نظامی نیز همواره در صف مقدم بوده‌اند. وجود دژها و ارگ‌هایی مانند اولتان، گواه این مدعاست که این سرزمین، همواره میزبان جنگاوران و مرزبانانی بوده است که از ایران‌زمین دفاع کرده‌اند. در تاریخ متاخر نیز، شاهسون‌ها در بسیاری از مواقف مهم تاریخی، نقش‌های جدی ایفا کرده‌اند که متاسفانه، اغلب توسط مورخین نادیده گرفته شده است.

در بخش‌های بعدی این پرونده، به بررسی دقیق‌تر نقش شاهسون‌ها در تاریخ متأخر ایران - از صفویه تا پهلوی - خواهیم پرداخت. تلاش خواهیم کرد با ارائه مستندات و شواهد تاریخی، زوایای پنهان این بخش از تاریخ را روشن کنیم.

انتهای پیام/