به گزارش سلامت نیوز به نقل از شهروند، با افزایش استفاده از اینترنت و گسترش خرید و فروش آنلاین، دارو نیز به یکی از کالاهایی تبدیل شده است که در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در دسترس عموم قرار می‌گیرد. در حالی که این روند می‌تواند موجب تسهیل در دسترسی به داروها و کاهش هزینه‌های مربوطه شود، تبعات منفی آن از جمله افزایش مصرف خودسرانه دارو، رواج داروهای تقلبی و مشکلات قانونی، نگرانی‌های بسیاری را برای سلامت عمومی به همراه داشته است.
با گسترش بحران شیوع ویروس کرونا، عرضه اینترنتی دارو از طریق پلتفرم‌ها و کسب‌وکارهای آنلاین به یکی از مسائل مهم و پرچالش در کشور تبدیل شد. در یک طرف، سازمان غذا و دارو و انجمن داروسازان که مخالف عرضه آنلاین دارو در پلتفرم ها هستند که بر لزوم نظارت دقیق و کنترل شده بر این فرآیند تأکید دارند. در طرف دیگر، وزارت ارتباطات، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و برخی کسب‌وکارهای اینترنتی تلاش دارند با رعایت چارچوب‌های قانونی، دسترسی آسان‌تر مردم به دارو را فراهم کنند.
این مسئله در سال ۱۴۰۲ ، به یک کشمکش جدی میان سازمان غذا و دارو و وزارتخانه‌های اقتصاد و ارتباطات تبدیل شد. پس از بحث‌ها و مناقشات متعدد، و همچنین هشدارهای مکرر کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی، در نهایت سازمان غذا و دارو اقدام به ابلاغ دستورالعملی تحت عنوان «عرضه و حمل دارو» از طریق پلتفرم‌ها و کسب‌وکارهای اینترنتی کرد. اما این دستورالعمل نیز به دلیل مبهم بودن برخی جزئیات همچنان نتوانسته است مشکلات موجود را حل کند. اگرچه عبارت «عرضه اینترنتی دارو» در عنوان دستورالعمل گنجانده شده است، اما سیدحیدر محمدی، رئیس سابق سازمان غذا و دارو، در مهرماه ۱۴۰۲ تصریح کرد که پلتفرم‌های اینترنتی تنها مجاز به فعالیت در زمینه «حمل» دارو بوده و هیچ‌گونه مجوزی برای «فروش» دارو ندارند. این ابهام در تدوین دستورالعمل موجب باقی ماندن مسئله عرضه اینترنتی دارو در وضعیت بلاتکلیف و بدون ضوابط روشن و جامع شده است. از یک سو، بازار سیاه و غیررسمی دارو در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به‌طور گسترده‌ای گسترش یافته و دسترسی به داروهای قاچاق و تقلبی به راحتی امکان‌پذیر شده است. از سوی دیگر، کسب‌وکارهای اینترنتی که مجوزهای لازم را از سازمان‌های ذی‌صلاح دریافت کرده‌اند، با عدم وجود ریل‌گذاری و ضوابط قانونی دقیق برای فعالیت‌های خود مواجه هستند، که این امر موجب سردرگمی و کاهش کارآیی آنها شده است.محدود کردن دستورالعمل به «حمل» دارو و عدم شفافیت در تعریف حدود و اختیارات پلتفرم‌ها نتوانسته است مشکلات قانونی و اجرایی را حل کند. در حقیقت، این دستورالعمل عملاً به دلیل فقدان قواعد واضح و کارآمد، نتایج مورد انتظار را به همراه نداشته و نتوانسته است نظارت مؤثر و قانون‌گذاری مناسب بر عرضه اینترنتی دارو را تضمین کند. این وضعیت، که از نبود قوانین و ریل‌گذاری مشخص در این حوزه ناشی می‌شود، بر لزوم تدوین یک چارچوب قانونی جامع و شفاف برای عرضه اینترنتی دارو تأکید می‌کند. چنین چارچوبی باید به‌گونه‌ای تنظیم شود که ضمن حفظ سلامت عمومی و جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی، دسترسی مردم به دارو را در فضای آنلاین تسهیل کرده و از بروز بازارهای غیرقانونی و قاچاق دارو جلوگیری کند. اکنون این سوال مطرح است که فروش اینترنتی دارو در فضای مجازی چه تبعاتی دارد؟ «شهروند» در گفت‌وگو با مسئولان و کارشناسان مربوطه، ابعاد مختلف این پدیده را بررسی می کند.
گران فروشی و عرضه داروهای قاچاق
سید علی فاطمی، نائب رئیس انجمن داروسازان ایران، در رابطه با فروش غیرقانونی دارو از طریق فضای مجازی هشدار می دهد و آن را تهدیدی جدی برای سلامت مردم می داند: «بسیاری از داروها و مکمل‌های دارویی در پلتفرم‌های اجتماعی مانند تلگرام و اینستاگرام به فروش می‌رسند، بدون اینکه منبع ارسال دارو مشخص باشد. این فروش‌ها نه تنها می‌تواند به گران‌فروشی وعرضه داروهای قاچاق منجر شوند، بلکه سلامتی مصرف‌کنندگان را به خطر می‌اندازند.»فاطمی تأکید کرد که طبق قوانین کشور، فروش اینترنتی دارو غیرقانونی است و باید قوانین جدیدی برای برخورد با این تخلفات وضع شود. او در ادامه می گوید: «بازار سیاه دارو به دلیل کمبودهای دارویی ایجاد می‌شود و برای جلوگیری از آن باید ذخایر دارویی استراتژیک و تنوع داروهای موجود افزایش یابد.» در نهایت، فاطمی از مردم خواست داروها را فقط از داروخانه‌ها و به‌صورت حضوری خریداری کنند تا از مشکلات ناشی از فروش اینترنتی دارو جلوگیری شود.
مزایا و معایب فروش دارو در فضای مجازی
شهرام کلانتری، رئیس انجمن داروسازان ایران، در ابتدا به مزایای خرید و فروش دارو در فضای مجازی اشاره می کند: «یکی از بزرگ‌ترین مزایای خرید دارو آنلاین، دسترسی آسان به داروها در هر زمان و مکانی است. افراد می‌توانند با استفاده از گوشی‌های هوشمند یا کامپیوترهای شخصی خود، داروهای مورد نیاز خود را سفارش دهند و در کمترین زمان ممکن آنها را دریافت کنند. همچنین کاربران می‌توانند به راحتی قیمت‌های مختلف داروها را در سایت‌ها و فروشگاه‌های آنلاین مقایسه کنند و ارزان‌ترین گزینه را انتخاب کنند. این ویژگی موجب رقابت بین داروخانه‌ها و در نتیجه کاهش قیمت‌ها شده است. برای کسانی که به دلایل مختلف قادر به مراجعه به داروخانه‌ها نیستند، خرید دارو به صورت آنلاین می‌تواند یک راهکار موثر باشد. این دسته از افراد می‌توانند بدون نیاز به بیرون رفتن از خانه داروهای مورد نیاز خود را تهیه کنند.»
او در کنار مزایای خرید و فروش دارو در فضای مجازی به تبعات آن نیز اشاره می کند:« یکی از بزرگ‌ترین خطرات خرید دارو از منابع غیررسمی و آنلاین، احتمال خرید داروهای تقلبی یا غیراستاندارد است. داروهای تقلبی نه تنها درمان مؤثری نخواهند داشت، بلکه می‌توانند خطرات جدی برای سلامت افراد ایجاد کنند. طبق گزارش‌های جهانی، داروهای تقلبی باعث ایجاد عوارض جانبی خطرناک و حتی مرگ می‌شوند. یکی دیگر از تبعات منفی خرید و فروش دارو در فضای مجازی، دسترسی آسان به داروهایی است که به صورت قانونی در دسترس نیستند، مانند داروهای مخدر یا داروهای روانگردان. این مسئله می‌تواند موجب سوءاستفاده افراد و مصرف غیرمجاز داروها شود. یکی از مشکلات عمده خرید دارو در فضای مجازی، عدم نظارت کافی بر فروشندگان آنلاین است. بسیاری از فروشگاه‌های آنلاین فاقد مجوزهای لازم از وزارت بهداشت یا سایر مراجع قانونی هستند و امکان نظارت بر عملکرد آنها بسیار محدود است. این مسئله می‌تواند به نقض حقوق مصرف‌کنندگان و بروز مشکلات جدی منجر شود.همچنین خرید دارو بدون مشورت با پزشک و بر اساس خوددرمانی، می‌تواند عوارض جانبی و مشکلات جدی ایجاد کند. برخی افراد بدون مراجعه به پزشک و تنها بر اساس توصیه‌های غیررسمی یا تبلیغات آنلاین، داروهایی را مصرف می‌کنند که ممکن است با وضعیت سلامتی‌شان تطابق نداشته باشد.»
کیفیت پایین و بی اثر داروها در وب سایت های غیر رسمی
سمیرا رضوی، متخصص داروسازی نیز معتقد است که «یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در خرید داروهای آنلاین، خطر داروهای تقلبی است. او می گوید: «در حال حاضر خرید آنلاین دارو از وب‌سایت‌های غیرمجاز یکی از مشکلات اساسی است که وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو با آن مواجه است. به‌دلیل نبود نظارت کافی بر این فضا، بسیاری از داروهای غیرمجاز یا تقلبی وارد بازار می‌شوند. این داروها نه‌تنها ممکن است بی‌اثر باشند، بلکه می‌توانند به‌طور جدی به سلامت افراد آسیب برسانند. او همچنین به این نکته اشاره می‌کند که خرید دارو از منابع غیررسمی موجب می‌شود که افراد بدون مراجعه به پزشک و بررسی شرایط سلامتی خود، داروهایی را مصرف کنند که ممکن است با وضعیت آنها سازگار نباشد. این خطر به‌ویژه در مورد داروهای روانگردان و داروهایی که نیاز به تجویز پزشک دارند، جدی‌تر است.
رضوی پیشنهاد می‌دهد: «باید اطمینان داشته باشیم که مردم از منابع معتبر و دارای مجوز دارو تهیه کنند. ایجاد سامانه‌های آنلاین مجاز و نظارت دقیق بر فعالیت‌های آنها یکی از اولویت‌های وزارت بهداشت است. همچنین، باید از تبلیغات دارویی که در شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های غیرمجاز انجام می‌شود، جلوگیری شود. بسیاری از داروهای موجود در وب‌سایت‌های غیررسمی، نه تنها کیفیت پایین‌تری دارند، بلکه ممکن است اصلاً مؤثر نباشند. داروخانه‌های آنلاین باید از تأسیس سایت‌هایی که فاقد مجوز هستند جلوگیری کنند و سیستم‌های نظارتی باید تقویت شوند تا داروهایی که از منابع غیرمجاز به دست می‌آید، شناسایی و از بازار حذف شوند.»
از افزایش آگاهی تا ایجاد پلتفرم های آنلاین معتبر
خرید و فروش دارو در فضای مجازی پدیده‌ای است که در عین داشتن مزایای مختلف، می‌تواند خطرات جدی برای سلامت افراد به همراه داشته باشد. از این رو، نیازمند مدیریت و نظارت دقیق از سوی مسئولان بهداشتی است. با افزایش آگاهی عمومی، تقویت نظارت‌ها و ایجاد پلتفرم‌های آنلاین معتبر، می‌توان تا حدود زیادی از خطرات این پدیده کاست و سلامت جامعه را تضمین کرد.
راهکارها و پیشنهادات
برای کاهش تبعات منفی خرید و فروش دارو در فضای مجازی، نیاز است که اقدامات مختلفی در سطح فردی، اجتماعی و دولتی انجام شود:
افزایش آگاهی عمومی: لازم است که مردم از خطرات خرید دارو از منابع غیررسمی آگاه شوند. سازمان‌های بهداشتی باید برنامه‌های آموزشی برای آگاهی‌رسانی به مردم در مورد خطرات داروهای تقلبی و خرید آنلاین داروها ترتیب دهند. تقویت نظارت و ایجاد سامانه‌های معتبر: دولت باید نظارت بر فروشگاه‌های آنلاین دارو را جدی‌تر بگیرد و سامانه‌های مجاز برای خرید دارو را معرفی کند. این سامانه‌ها باید دارای مجوزهای معتبر از وزارت بهداشت باشند و تضمین کنند که داروها اصل و استاندارد هستند.
مشورت با پزشک: مردم باید از خرید دارو بدون مشورت با پزشک پرهیز کنند. پزشکان می‌توانند داروهای مناسب برای درمان هر بیماری را تجویز کرده و از مصرف داروهای اشتباه جلوگیری کنند. توسعه پلتفرم‌های آنلاین معتبر: پلتفرم‌های آنلاین معتبر باید خدمات خود را به گونه‌ای ارائه دهند که علاوه بر ارسال داروهای اصل، اطلاعات پزشکی مرتبط با مصرف داروها را نیز به صورت شفاف در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهند.