ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان

خبرگزاری مهر، گروه جامعه: بحث بالا گرفته بود. یکی از روحانیون حاضر در جلسه پشت تریبون رفت و شروع به سخن گفتن کرد: «بحث از مسئولیت است و این یک بار سنگینی است چون عاطفه و احساسات در زن قوی است و عقل کم است …» سید محمدحسین بهشتی رئیس جلسه سخن او را قطع می‌کند. در این فضا چهره زنی میان‌سال که تنها در جلسه نشسته است مورد توجه قرار می‌گیرد. با اینکه با چادرش رو گرفته است، وقتی سخن از ناقص بودن عقل زن می‌شود به وضوح می‌خندد. او منیره گرجی است تنها زنی که عضو مجلس خبرگان قانون اساسی بود.

بازخوانی تاریخ انقلاب اسلامی هنوز بعد از گذشت سالیان دراز وقایع بسیاری را نمایان می‌کند که افراد زیادی در آن نقش‌آفرین بوده‌اند. مردان و زنانی که در بزنگاه‌ها در جهت پیشبرد اهداف انقلاب تلاش کرده‌اند ولی شاید کمتر کسی آنان را می‌شناسد.

منیره گرجی یکی از این افراد است. زنی که با سختی در دوران محدودیت تحصیل زنان، توانسته بود خود را به علم قرآن مجهز کند و در کشاکش انقلاب با برپایی کلاس درس در راستای آگاهی بخشی به زنان جامعه گام بردارد. او اولین و تنها زنی است که توانست به مجلس خبرگان قانون اساسی راه یابد. این تنهایی حتماً برای او دشوار بوده است اما زمینه‌ای برای توجه به زنان و نیازهای‌شان در قانون اساسی و نیز برای حضور زنان در ساختار این حکومت نوپا بود. اینکه او چگونه و با حمایت چه کسانی به این جایگاه دست یافت مایه شگفتی است چرا که در زمانه امروز هم چنین رخدادی عجیب به نظر می‌رسد.

منیره گرجی در سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد و در خیابان ایران ساکن بود پدرش در زمین‌های سرخه حصار در اطراف تهران کشاورزی می‌کرد. او در محیطی سنتی و پر از صمیمیت در کنار ۷ خواهر و برادر دیگرش بزرگ شد و به سن تحصیل رسید. در آن زمان درس خواندن و مدرسه رفتن برای دختران امر پسندیده‌ای نبود، با این حال او توانست تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در همان محله قدیمی بگذراند.

منیره در سن پانزده سالگی با مهدی گرجی که مردی کفاش بود ازدواج کرد و تحصیلاتش را در دوره متوسطه را نیمه‌تمام رها کرد. خانم گرجی بعدها در سن ۳۵ سالگی تحصیل در امور دینی را آغاز کرد در حالی که چند فرزند داشت.

گرجی از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و هم زمان با آغاز نهضت امام خمینی فعالیت‌های خود را شروع کرد. او که در آن زمان در نزدیکی میدان ژاله ساکن بود از نزدیک شاهد حضور مردم در خیابان و کشتارهای بی‌رحمانه بود از این رو تصمیم گرفت ساکت نباشد و برای تغییر شرایط تلاش کند.

منیره در آن زمان بسیار جوان بود و کودک خردسال داشت اما تصمیم گرفت تحصیل کند و کلام خدا را بشناسد. همچنین او با برگزاری جلسات قرآن و تدریس مباحث دینی سعی در آگاهی بخشی به مردم داشت. قالب جلسات با موضوعات اجتماعی، تفسیر و احکام، برگزار شده و محل گردهمایی زنان و دختران در سنین گوناگون بود. اما به تدریج این جلسات شکل سیاسی به خود گرفته بود.

منیره گرجی در پی برگزاری این جلسات برای سخنرانی به دیگر شهرها هم دعوت می‌شد. سخنرانی‌های پرشور و انقلابی او در جمع زنان، شرکت در راهپیمایی‌ها، تظاهرات و تشویق زنان به مشارکت سیاسی از جمله فعالیت‌های او پیش از انقلاب بود. خودش در مصاحبه‌ای عنوان کرده است که سید محمود طالقانی پیش از انقلاب از او خواسته بود در جلسات تبلیغی همراهش باشد و به سوالات بانوان پاسخ بگوید. این فعالیت‌ها تا پیروزی انقلاب ادامه داشت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۵۷ به دعوت آیت الله سید محمد حسین بهشتی در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی شرکت کرد و با کسب یک و نیم میلیون رأی معادل ۵۱ درصد آرا در تهران به این مجلس راه یافت.

منیره گرجی پس از یک دوره فعالیت از سیاست کنار کشید و به برگزاری جلسات درس و تدریس در حوزه علمیه مشغول شد. او در سن ۹۵ سالگی در ۲۳ دی ماه ۱۴۰۳ در تهران در گذشت.

یک زن در کنار هفتاد مرد؛ مجلس خبرگان جای زن نیست!

انقلاب اسلامی عرصه مشارکت زنان و مردان بسیاری بود. هر کسی به فراخور امکانات و توانمندی‌های خود برای پیروزی این نهضت عظیم تلاش می‌کرد و در این مسیر زن و مرد در کنار هم امور مربوط به مبارزه را پیش می‌بردند. این روند پس از پیروزی انقلاب نیز به شکل دیگری ادامه یافت.

روز جمعه ۱۲ مرداد ۱۳۵۸، انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی در سراسر ایران برگزار شد و ۷۳ نفر از سراسر ایران به این مجلس راه یافتند. منیره گرجی یکی از ده نفر نامزد منتخب تهران بود. گرجی در آن زمان ۵۰ ساله و مفسر قرآن بود. روز اولی که به مجلس رفتند یکی از روحانیون برخواست و گفت: «اینجا مجلس گناه است، یک زن و هفتاد مرد! این خانم باید برود تا ما در این مجلس بمانیم»

گرجی با اصرار سید محمد حسینی بهشتی، رئیس وقت دیوان عالی کشور، در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی نامزد شد. گرچه برخی با حضور او مخالفت کرده بودند. خودش نیز بر این کار اطمینان نداشت از طرفی در آن زمان بیمار بود. اما با دیدن مصاحبه زنان گروهک مجاهدین خلق که می‌خواستند وارد مجلس شوند، تصمیم به شرکت در انتخابات گرفت تا مانع ورود آنان به مجلس خبرگان شود و بتواند از حقوق زنان در خبرگان دفاع کند.

ورود منیره گرجی به مجلس خبرگان با حواشی همراه بود. روز اولی که به مجلس رفتند یکی از روحانیون برخواست و گفت: «اینجا مجلس گناه است، یک زن و هفتاد مرد! این خانم باید برود تا ما در این مجلس بمانیم».

می‌توان تصور کرد که این اظهارات چقدر برای منیره ناراحت‌کننده بوده است. خودش می‌گفت بیشتر از این ناراحت شده است که فردی این سخنان را می‌گوید که قرآن را خوانده و مقام زن را در قرآن دیده‌است. از طرفی در حالی که زنان برای پیروزی انقلاب و تشکیل حکومت تلاش و فداکاری‌های زیادی کرده بودند، پس زدن آن‌ها و کنار گذاشتن‌شان از ساختار حکومت بی‌انصافی بود.
شاید از همین جهت بود که آیت‌الله دکتر بهشتی به حمایت از این بانو پرداخته و او را برای حضور در این مجلس دعوت کرده بود.

گرجی در برابر این سخنان نابخردانه سکوت نکرد. خودش این‌گونه روایت کرده است: «گفتم من مطمئن هستم که هیچ‌گونه گناهی نمی‌کنم، هر کسی که فکر می‌کند گناه می‌کند، مجلس را ترک کند. در ضمن من یک میلیون و نیم رأی دارم، در حالی که این آقا ۴۰۰ هزار رأی دارد. من در قبال مردمی که به من رأی داده‌اند مسئول هستم».

فرد دیگری به او گفته بود: «خانم گرجی پایت رو از کفش من بیرون کن» و او جواب داده بود: «کفشی به اندازه پاهایت به پا کن». امام حضور او را مجلس را قبول کرده بود و مردم به او رأی داده بودند از این رو باید از مواضع خود کوتاه نمی‌آمد.

جریان تحجر نمی‌خواست زن را در ساختار حکومت ببیند

افراد سرشناس دیگری هم بودند که با حضور منیره گرجی در این مجلس مخالف بودند اما او منتخب مردم بود و چیزی که مردم تشخیص داده و بر اساس آن به گرجی رأی داده بودند، را این آقایان نفهمیده بودند. به نظر می‌رسد این افراد نگاه بلند امام به امت را در این نهضت نشناخته بودند. امام در سخنان بسیاری زنان را در مقدرات اساسی کشور دخیل دانسته و حتی در این خصوص برای زنان تکلیف قائل بودند. در برخی موارد حتی زنان را پیشران حرکت‌های منجر به پیروزی انقلاب می‌دانستند.

اما چنین تفکرات بسته و متحجرانه که به بهانه گناه نکردن، زن را در خانه می‌خواستند و نقش اجتماعی او را نادیده می‌گرفتند نه جامعه را می‌شناختند و نه نگاه امام خمینی را. با این وجود برای خود حق اظهار نظر و تصمیم‌گیری برای همگان قائل بودند. حضور یک زن در حساس‌ترین نهاد برآمده از انقلاب برای عده‌ای آن‌قدر گران تمام شده بود که او را آماج تهمت و آزار کلامی هم قرار می‌دادند. زیرا ارائه تصویر صحیحی از مبانی انقلاب و جایگاه زن در آن، برای عده‌ای خوشایند نبود

منیره گرجی با بدرفتاری‌های دیگری هم رو به رو شده بود، اما این موضوع او را از هدفش بازنمی‌داشت. حضور یک زن در حساس‌ترین نهاد برآمده از انقلاب برای عده‌ای آن‌قدر گران تمام شده بود که او را آماج تهمت و آزار کلامی هم قرار می‌دادند. زیرا ارائه تصویر صحیحی از مبانی انقلاب و جایگاه زن در آن، برای عده‌ای خوشایند نبود.

از این رو روزی حمایت‌های شهید بهشتی از منیره گرجی را بهانه تهمت قرار می‌دادند و روزی از ارتباط او با بنی صدر سخن می‌گفتند. چنین نگاهی امتداد همان نگاه ابزاری غرب است. غرب زن را کالا می‌پندارد و از او سوءاستفاده می‌کند و این نگاه متحجر نیز حضور زن در جامعه را صرفاً دارای ابعاد جنسی و ابزاری می‌داند.

زن در خانه یا زن در اجتماع؟

گرجی خود معتقد بود کسی که قرآن و اسلام را شناخته چنین اظهارنظرهایی نمی‌کند. زیرا با نگاهی به تاریخ صدر اسلام درمی‌یابیم که زن هم مانند مرد پس از طی مراحلی در مسیر کارهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی قرار می‌گیرد. او طرح سوال در خصوص دوگانه زن در خانواده و زن در اجتماع را با توجه به قرآن و سنت پیامبر و اهل بیت اشتباه می‌داند.

گرجی در سخنانی اظهار داشته‌است: «بنیان‌گذار مکه هاجر است و اولین کلنگ را او به زمین می‌زند یک زن با یک طفل شیرخوار نظام یک شهر را ترسیم می‌کند».

از نظر منیره گرجی «درس خواندن، مسؤول شدن و تبلیغ رفتن به خانه ضرر نمی‌زند. زن یک توان چند بعدی دارد و در هر بعدش می‌تواند کار کند». او خود تعریف می‌کند که در زمان اوج درگیری با طاغوت دیگر به خانه و زندگی شخصی خود فکر نمی‌کردند. «خانه ما ایران بود، خانه ما اسلام بود، خانه‌مان بزرگ شده بود، نه اینکه خانه‌مان رها شده بود. من فکر می‌کردم که یک خانه دارم به پهنای ایران، شاید فردا خانه‌ای داشته باشیم به پهنای تمام زمین. اینها منافاتی ندارد». بر این اساس فاصله‌های بین خانه و اجتماع را باید برداشت.

این فعالیت‌ها هیچ تأثیری در زندگی شخصی خانم گرجی نگذاشته بود. خانواده‌اش نه از نظر اقتصادی ضربه خورد و نه از نظر عاطفی یا جنبه‌های دیگر. در همان زمان وقتی برای فعالیت‌هایش خارج از منزل بود اطرافیان حرف‌هایی می‌زدند. اما او زمانی از خانه بیرون می‌رفت که بچه‌ها را به مدرسه می‌فرستاد و بچه کوچکش را همراهش می‌برد. طوری برنامه‌ریزی می‌کرد که خدشه‌ای به وضعیت خانه‌اش وارد نشود و درس خواندن مانع انجام وظایفش نباشد.

احساس تنهایی زن مجاهد در میان اکثریت مردان ناشی از چیست؟

بر اساس این تفکر زن و مرد هر دو دارای آزادی و استقلال هستند و قوانین را صرفاً خداوند متعال تنظیم کرده و از مصدر وحی به انسان می‌رساند. ملاک در این نگاه حرکت به سوی کمال و زندگی مجاهدانه است. منیره گرجی در جای دیگری می‌گوید: «من فکر می‌کنم اصلاً جدا کردن زن از انسان‌ها و مطرح کردن به صورت فردی صحیح نباشد و اگر بگوییم که در متن پیش‌نویس (قانون اساسی) راجع به آزادی انسان‌ها چه نوشته شده، خوب طبیعی است که زن هم در شمار انسان‌هاست و بنابراین هر آزادی و حقوقی که هر انسانی برخوردار است، شامل زنان نیز می‌شود».

اگر آن اکثریت نخواهند قدمی بر خلاف مسیر خدا بردارند و همه با خلوص و تعهد در برابر خدا و خلق او تلاش کنند و در عقیده و عملکرد، انسان و حرکت او را در نظر بگیرند، مسئله جنسیت کنار رفته و دیگر احساس تنهایی و ضعف معنایی ندارد گرجی از تنها بودن در میان اکثریت مردان در آن مجلس ناراحت بود اما معتقد بود اگر آن اکثریت نخواهند قدمی بر خلاف مسیر خدا بردارند و همه با خلوص و تعهد در برابر خدا و خلق او تلاش کنند و در عقیده و عملکرد، انسان و حرکت او را در نظر بگیرند، مسئله جنسیت کنار رفته و دیگر احساس تنهایی و ضعف معنایی ندارد.

منیره گرجی بر این باور بود که زن و مرد در مبانی دینی برابرند. خدا در قرآن در مواردی زنان را الگوی خلق دانسته و مریم و آسیه را به عنوان نمونه مطرح می‌کند. او در مصاحبه با یکی از رسانه‌ها بیان کرده‌است: «در قرآن از اشتباهات همسران پیامبران سخن گفته شده. مقصود این است که همسر پیامبر بودن جایگاهی نیست که هویت زن با آن تعریف شود. یک زن می‌تواند همسر فرعون باشد و در والاترین جایگاه نسبت به زنان پیامبران. می‌گویند زنان ناقص العقل هستند. آیا خداوند یک موجود ناقص‌العقل آفریده تا تمام انبیا از بطن او به وجود آیند؟»

منیره گرجی و قانون اساسی

منیره گرجی در گفت‌وگویی با روزنامه جمهوری اسلامی در شهریور سال ۱۳۵۸ در مورد پیشنهادات خود درباره نظام حقوق زن در قانون اساسی به مجلس می‌گوید: «به طور کلی باید حقوق انسان‌ها در این قانون رعایت شود. از نظر ما تفاوتی بین زن و مرد و پیر و جوان نیست؛ یعنی همه افرادی که هویت انسانی دارند، مطرح‌اند. ولی وقتی در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که بر اثر برخی نارسایی‌های فرهنگی، برای زن حقوقی قائل نیستند، ناچاریم بر حقوق زن تاکید خاصی داشته باشیم. در حقیقت اگر حقوق افراد بدون هیچ گونه تبعیضی رعایت شود، نیازی به اصرار بر روی حقوق گروه خاصی نیست. زن باید در پناه قانون جامع‌الاطراف حمایت شود. به‌علاوه معتقدیم به موازات این، باید آموزش فرهنگی در جامعه تعمیم پیدا کند تا بتوانیم مفاهیم اسلامی را به راحتی پیاده کنیم».

وی در اظهاراتی گفته بود: برای اضافه کردن اصلی با این مفاد که «از آنجا که زن در خانواده نقش زیربنایی دارد باید حقوق معنوی و مادی به خصوص مادران کاملاً مراعات گردد و زندگی مشترک نباید مانع آزادی مشروع و رشد فرهنگی زن گردد و برای پاسداری از حقوق خانواده باید دادگاه صالحه‌ای تشکیل شود» تلاش فراوان کردم اما نتوانستم آرای اکثریت را جلب کنم.

وی در رابطه با موضوع رئیس جمهور شدن زنان و استفاده از واژه رجال هنگام تدوین قانون اساسی نزد امام خمینی رفته بود. زیرا با این تفسیر مخالف بود و معتقد که زن و مرد ندارد. امام گفته‌بودند «شما خودتان زن هستید خودتان بگویید چه کنیم.» گرجی معتقد بود که هر کسی توانایی انجام این مسئولیت را داشته باشد، می‌تواند رئیس جمهور شود. بین زن و مرد فرقی نیست.

وی روز دوشنبه ۵ شهریورماه در جلسه علنی مجلس خبرگان در دفاع از حقوق زنان سخنرانی کرد و در این سخنان با یادآوری جایگاه حقوقی زن در اسلام و نیز ذکر تاریخی وضعیت زنان ایرانی، خطاب به دیگر همکاران خویش در مجلس خبرگان گفت: «چون در پیشگاه قرآن مسئول هستم، به حکم آیه «و من لم یحکم بما انزل‌الله» که سه بار در سوره مائده تکرار می‌شود این را توجه داشته باشیم که در این موقع، در این نشست مهم و عظیم، حقوق این گروه، که بنیاد اجتماع بر پایه زن است، ضایع نشود. ما زن‌ها محروم مانده‌ایم، این شعار نیست، واقعیت است».

آیا می‌توان چنین زنی را مجبور به کاری کرد؟

پس از اتمام دوره مجلس خبرگان قانون اساسی او از مشاغل دولتی و سیاسی کناره‌گیری کرد و در حوزه علمیه خدیجه کبری (س) تهران به تدریس فقه، تفسیر، احکام و اخلاق مشغول شد. همچنین در مرکز تربیت معلم شهید رجایی نیز درس عرفان امام خمینی را تدریس می‌کرد. ایشان همچنین مسلط به زبان عربی بود.

منیره گرجی همچنین نخستین سازمان غیردولتی در حوزه تخصصی زنان را با عنوان «مؤسسه مطالعات و تحقیقات زنان» تأسیس کرده است. او در کنفرانس‌های بین‌المللی با موضوعات زن نیز شرکت داشته است. در یکی از این سفرها حجاب او و سایر زنان ایرانی توجه حاضرین را به خود جلب می‌کند.

به او گفته بودند آیا چادر بر سر شما گذاشتند و شما را مجبور کردند؟ و منیره گرجی فعالیت زنان در انقلاب و فداکاری مادران و زنان و همچنین در مورد شخصیت زن در اسلام و ایران توضیح داده و گفته بود: «آیا فکر می‌کنی چنین زنی را می‌توانند مجبور کنند که حجاب داشته باشد؟».

گرجی در اواخر عمر در منزل شخصی‌اش به برگزاری جلسات تفسیر قرآن مشغول بود هر چند به دلیل کهولت سن برگزاری این جلسات نسبت به سال‌های قبل برای او دشوارتر شده بود. وی در هشتمین دوره انتخاب خادمان قرآن کریم در سال ۱۳۸۰ به عنوان خادم قرآن انتخاب شد. در سال ۱۳۸۴ نیز با تصویب هیئت‌وزیران جمهوری اسلامی ایران، نشان دولتی «درجه سوم مهر» به وی اعطا شد.

از گرجی کتاب «نگرش قرآن به حضور زن در تاریخ انبیا» به چاپ رسید. این کتاب به معرفی زنان مؤمن و کافری می‌پردازد که نامشان در قرآن آمده است.