مهم ترین و جامع‌ترین آمار مربوط به حوزه گردشگری به سال ۱۳۹۴ بازمی‌گردد. اطلاعات مربوط به سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ در این سالنامه (که توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهیه شد) گزارش شده است. این آمار، مشتمل بر برخی آمارهای مرتبط با واحدهای اقامتی، دفاتر خدمات مسافرتی و راهنمایان تور، سرمایه‌گذاری، صنایع دستی، مجوزها و.. است. از آن سال تاکنون هرساله سالنامه آماری گردشگری منتشر شده است. البته وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (که قبل از سال ۱۳۹۹ در کسوت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار داشت)، گزارش‌هایی در خصوص عملکرد خود به‌صورت سالیانه منتشر می‌کند که حاوی برخی از اطلاعات آماری مرتبط با صنعت گردشگری بود.

در سال ۱۳۹۹ همکاری بین سه نهاد «وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی»، «مرکز آمار ایران» و «سازمان برنامه‌وبودجه» با هدف تهیه اولین حساب‌های اقماری گردشگری کشور شکل گرفت. این همکاری، به اجرایی شدن تهیه حساب‌های اقماری گردشگری سال ۱۴۰۰ انجامید، به‌طوری‌که به‌صورت ماهیانه و پیمایشی آمارهایی از گردشگران (طرف تقاضا) گردآوری شد و آمارهای ثبتی و استخراج داده از سایر طرح‌های آمارگیری طرف عرضه صورت گرفت تا اولین حساب‌های اقماری گردشگری کشور تهیه شود. البته تاکنون این حساب‌ها منتشر نشده است و به گفته کارشناسان آماری که مسئول گردآوری TSA ملی هستند، این حساب‌ها به‌صورت کامل تهیه و گزارش نخواهد شد.

اطلاعات مفید و گسترده‌ای وجود دارد که امکان تفکیک گردشگر از غیر گردشگر را مهیا می‌سازد و قابل استفاده در بخش گردشگری است. با وجود تعدد، تنوع و گستردگی پوشش آماری، اما بسیاری از این آمارها اولاً، در اختیار نهاد متولی گردشگری قرار نمی‌گیرد، ثانیاً، مفاهیم دقیقی در گردآوری این آمار وجود ندارد و به راحتی قابل تعمیم به بخش گردشگری نیست، ثالثاً، پوشش کاملی از کل گردشگران را نمی‌دهد و نیازمند انجام پیمایش‌های مقطعی و موردی برای تصحیح و تکمیل این آمار است، رابعاً، هیچ کمیته، دفتر یا مرکز مشخصی برای تصحیح و تحلیل و انتشار آمار گردشگری وجود ندارد. اما نقطه قوتی که وجود دارد، تنوع و تعدد داده‌های گردآوری شده توسط نهادهای مختلف و همچنین مرکز آمار ایران است. می‌توان از شیوه‌های مختلفی چون برون‌سپاری، ارائه خدمات برای بررسی و ارائه آمارهای تفکیکی گردشگر-مسافر استفاده کرد.

چالش‌های موجود در نظام آماری گردشگری

دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش (گروه ورزش، گردشگری و صنایع دستی) مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان بررسی نظام آمارهای گردشگری کشور و ارائه پیشنهادات سیاستی به بررسی چالش‌های موجود در نظام آماری گردشگری پرداخته و برخی از آنها را تشریح کرده است که عبارتند از:

۱. عدم یکپارچگی در ارائه مشخصات هویتی گردشگران خارجی

آمار مربوط به مشخصات هویتی مسافرین خارجی ورودی به کشور، به‌صورت ثبتی و سرشماری است که توسط نیروی انتظامی ثبت می‌شود، اما تنها سرجمع برخی از آنها در اختیار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قرار می‌گیرد. اخذ اطلاعات کامل‌تر به‌همراه دسترسی بیشتر وزارت گردشگری به این داده‌ها، برای برنامه‌ریزی و سیاستگذاری در این حوزه ضروری است. امکان تفکیک گردشگر از مسافر، بدون دسترسی به جزئیات داده‌ها غیرممکن است. همچنین، نهادهای مسئول ثبت این آمارها باید ملزم به رعایت استانداردها و دقت در ثبت آمار شوند تا قابلیت اعتماد به داده‌ها افزایش یابد.

۲. ارائه ناقص آمار و اطلاعات از تعداد و ویژگی‌های بازدیدکنندگان

آمار مربوط به تعداد و ویژگی‌های بازدیدکنندگان، توسط نهادهای مختلفی همچون نیروی انتظامی، وزارت خارجه، سازمان حمل‌ونقل و پایانه‌ها و گمرک ثبت می‌شود. در سطح بین‌الملل بخش اعظم این داده‌ها به‌صورت پیمایشی گردآوری می‌شود، درحالی‌که در ایران تنها داده‌های قابل‌اعتماد پیمایشی ثبت شده از گردشگران توسط مرکز آمار ایران انجام می‌گیرد. این آمارها علاوه‌بر اینکه محدود به فصل بهار بوده، صرفاً برای گردشگران ملی است و آمار گردشگران خارجی مدنظرقرار ندارد. شایان ذکر است متأسفانه هیچ آمار پیمایشی متقن و معتبر که به‌صورت دوره‌ای توسط نهادهای متولی آمار از گردشگران و مسافران خارجی گردآوری شود، وجود ندارد. گاهاً مجموعه‌های علمی و پژوهشی خود اقدام به گردآوری آمارهای محلی می‌کنند که قابلیت تعمیم و انطباق با آمارهای ملی را ندارد.

۳. عدم ارائه آمار پیمایشی معتبر در زمینه رفتار و تمایلات گردشگران

ضعف آماری بسیار زیاد در خصوص رفتار و تمایلات گردشگران در کشور وجود دارد و معدود آماری که به‌صورت پیمایشی گردآوری و گزارش می‌شود نیز به ویژگی‌های سفر اختصاص دارد و ویژگی‌های گردشگر و گردشگری ملاک آمارگیری نیست. گزارش آمار به‌صورت خام و بدون هیچ تصحیح و تعدیلی انجام می‌شود و تجمیع آماری و کارشناسی آمار بر روی آنها صورت نمی‌گیرد.

درحالی‌که تمامی آمارهای گزارش شده توسط نهادهای بین‌المللی و معتبر جهانی (مانند UNWTO و WTTC) توسط کمیته آمار و کارشناسان خبره و با تجمیع بسیاری از آمارهای در دسترس صورت می‌گیرند. شایان ذکر است، نمی‌توان آمارهای این بخش را بدون در نظر گرفتن سایر آمارهای ملی ارائه کرد. مثلاً آمار مربوط به ارزش تولید بخش هتلداری (در حساب‌های ملی) نمی‌تواند بسیار کمتر از مخارج گردشگران در بخش هتلداری (آمار گردشگری) باشد یا تعداد گردشگر ورودی از طریق حمل‌ونقل هوایی (منتشر شده توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) نباید بیشتر از آمار مربوط به تعداد کل مسافر ورودی به کشور (منتشر شده توسط سازمان هواپیمایی) باشد. همچنین، الزام در ثبت و ارائه آمارهای مربوط به مخارج گردشگری (به‌ویژه گردشگران خارجی / ورودی) وجود دارد، درحالی‌که چنین آمارهایی در ایران تهیه و منتشر نمی‌شود.

۴. عدم تهیه و انتشار سالیانه حساب‌های اقماری گردشگری

در خردادماه سال ۱۳۹۶، یکی از هفت مصوبه شورای عالی میراث فرهنگی، گردشگری به تدوین و اجرای نظام جامع آماری و حساب‌های اقماری گردشگری اختصاص دارد. به‌منظور پیاده‌سازی این مهم، برای اولین‌بار در سال ۱۳۹۷، اعتبار جداگانه‌ای برای بسترسازی و ایجاد نظام‌های اقماری و گردشگری در ذیل برنامه تنظیم و اجرای امور آماری به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اختصاص یافت.

در اسفندماه سال ۱۳۹۸ وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با مرکز آمار ایران قرارداد تهیه پروژه تدوین حساب‌های اقماری گردشگری را منعقد کرد. به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به شماره مسلسل ۲۷۰۱۸۹۸۵ مورخ ۲۰/‏۰۳/‏۱۴۰۲‬ بر اساس این قرارداد تهیه هشت جدول از جداول ۱۰ گانه استاندارد حساب اقماری گردشگری در دستور کار قرار گرفت. در سال ۱۳۹۹ این پروژه با توجه به شیوع بیماری کووید ۱۹ در کشور متوقف و با بهبود وضعیت شیوع بیماری در کشور مجدداً از سر گرفته شد. نکته حائز اهمیت آن است که به‌رغم همه تلاش‌های صورت گرفته، تاکنون اطلاعاتی در خصوص حساب‌های اقماری در گردشگری در کشور به‌صورت رسمی منتشر نشده است.

۵. عدم تهیه و انتشار اطلاعات مربوط به مخارج گردشگران

در ایران، مخارج گردشگران خارجی تهیه و منتشر نمی‌شود. ازسوی‌دیگر، زمان پرداخت توسط گردشگر نیز بسیار مهم است. در سفرهای برنامه‌ریزی شده، بخشی از خریدهای مهم ازجمله حمل‌ونقل و اقامت قبل از انجام سفر صورت می‌گیرد. لذا امکان خرید ارزان و به‌صرفه‌تر وجود دارد. اینکه پرداخت قبل از مصرف انجام شده باشد، بسیار مهم است، زیرا در سیستم حساب‌های ملی وقوع هزینه لحاظ می‌شود و اگر گردشگر خرید را قبل از دوره زمانی مورد بررسی (مثلاً قبل از سال شمسی جدید) انجام داده باشد، اما مصرف آن را در دوره زمانی بعد (سال بعد) انجام دهد، این داده‌ها در سیستم حساب‌های ملی به‌عنوان داده‌های سال فعلی جای می‌گیرد، درحالی‌که مصرف آن در سال آماری بعد صورت خواهد گرفت. لذا زمان پرداخت نیز بسیار مهم است و یک معیار برای تعدیل و تصحیح آماری قلمداد می‌شود. گردآوری این آمارها و ثبت زمان پرداخت آنها باید در پیمایش‌ها لحاظ شود.

در ایران، مخارج گردشگران خارجی تهیه و منتشر نمی‌شود. ازسوی‌دیگر، زمان پرداخت توسط گردشگر نیز بسیار مهم است

ازسوی‌دیگر، یک منبع مهم دیگر ارائه آمار مربوط به تعداد گردشگران، آمار دریافتی از هتل‌ها و مراکز اقامتی است. علاوه‌بر کم‌شماری و ضعف‌های آماری مرتبط با ثبت این نوع آمار، اما این آمار هم قابلیت تعمیم به‌کل را ندارد و صرفاً آمار مرتبط با بخش اقامت (آن‌هم بخش کوچکی از اقامت) را دربر می‌گیرد. شایان است آمار مربوط به مخارج گردشگران در ایران براساس آمار ارائه شده از تعداد گردشگر که پلیس گذرنامه ارائه می‌دهد و ضرب آن در میانگین مخارج گردشگر که سازمان جهانی گردشگری برای خاورمیانه اعلام می‌کند، به‌دست می‌آید.

۶. نادیده‌انگاری لزوم تفکیک گردشگر از مسافر در ارائه آمار مسافران خارجی

وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با اخذ آمار از پایانه‌ها و همچنین اخذ آمار از پلیس گذرنامه، تعداد کل مسافرین خارجی ورودی را به‌دست می‌آورد و از بین این آمار، سهم گردشگران را جدا کرده و گزارش می‌کند. تا سال ۱۳۹۹ هیچ اطلاعات دقیقی از سهم گردشگران از کل مسافر ورودی وجود نداشت و کل مسافرین خارجی ورودی به‌عنوان گردشگر قلمداد می‌شدند، اما از سال ۱۳۹۹ تفکیک بین گردشگر و غیر گردشگر صورت گرفته است. متأسفانه هیچ توضیح مشخصی وجود ندارد که چگونه این تفکیک انجام می‌شود.

در سال ۱۳۹۹، میزان ۸۷.۳ درصد از مسافرین خارجی ورودی به کشور به‌عنوان گردشگر گزارش شده‌اند، درحالی‌که این نسبت برای سال ۱۴۰۰ به ۷۵.۲ درصد کاهش یافته است. این تفاوت نشان از کاهش قابل ملاحظه‌ای در نسبت گردشگر به مسافر دارد، درحالی‌که سفرها هر دو سال متأثر از کووید ۱۹ بوده است. این ابهام و عدم شفافیت در روش آمارگیری و گزارش‌های آماری، باعث تناقض و اختلاف بین آمارهای اعلامی توسط وزارت میراث و آمارهای اعلامی توسط نهادهای بین‌المللی شده است. به‌طوری‌که سازمان جهانی گردشگری تعداد گردشگر ورودی به ایران را برای سال ۲۰۲۱ تنها ۹۸۹,۴۳۰ نفر و برای سال ۲۰۲۰ نیز فقط ۱,۵۴۹,۵۷۱ نفر بازدیدکننده خارجی گزارش کرده است.

آمار جهانی با آمار منتشر شده توسط نهادهای داخلی، تفاوت قابل‌توجهی دارد. اگرچه آمارهای ماهیانه توسط وزارت گزارش نشده و امکان تبدیل تاریخ شمسی به میلادی ممکن نیست، اما اینکه نهاد آماری در ایران در دو سال پیاپی آمارها را کمتر از آمارهای بین‌المللی گزارش کرده، محل ابهام است. به‌نظر می‌رسد این تفاوت آماری به‌دلیل روش‌های متفاوت در برآورد و سنجش تعداد گردشگر است.

۷. نگاشت نهادی نامناسب و عدم وجود پالایش داده‌ها

درحال‌حاضر، «دفتر برنامه‌ریزی و بودجه» ذیل معاونت توسعه مدیریت و منابع وزارت میراث فرهنگی، مسئول گردآوری آمار، تحلیل آماری و ارائه گزارش‌های آماری در حوزه‌های میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. این دفتر، مسئول یت تدوین نظام جامع آماری وزارتخانه را منطبق با استانداردهای بین‌المللی دارد. نبود دفتر مجزا در زمینه «آمار و اطلاعات» و تلفیق آن با موضوع بودجه و برنامه‌ریزی باعث شده است موضوع بودجه‌ریزی در اولویت قرار گرفته شود و عملاً ضعف‌های آماری همچنان پابرجا بماند. دفتر آمار و اطلاعات پیشتر در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وجود داشت، اما در تغییرات اخیر حذف شد. تشکیلات سازمان‌یافته‌ای در خصوص ثبت آمارهای مرتبط با مسیر، مقصد و تنوع مراجعه به جاذبه‌ها و… وجود ندارد و همین مسئله یکی از معضلات انتشار آمار معتبر گردشگری است.

آمار مربوط به گردشگر بین‌الملل و تعداد ورودی و خروجی به ایران، توسط پلیس گذرنامه به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام می‌شود و منتسب به تعداد مسافرین ثبت شده در بدو ورود یا هنگام خروج از کشور است. اطلاعات مربوط به مرز، وسیله سفر و کشور مقصد توسط این دستگاه به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام می‌شود و عملاً این وزارت نقش و تأثیرگذاری بر آمار پلیس گذرنامه ندارد، اما این آمار صرفاً مرتبط با مسافرینی است که در قالب گردشگر اعلام می‌شوند. لذا به‌دلیل عدم وجود اطلاعات مرتبط با انگیزه سفر این افراد، به‌راحتی نمی‌توان بین مسافر و گردشگر تفکیک قائل شد.

آمار انتشار یافته از تعداد گردشگران بین‌المللی ورودی به (و گردشگران خروجی از) ایران دارای چنین ابهام بزرگی است. تعیین ضریب تعدیل نیازمند انجام پیمایش‌های مقطعی و دوره‌ای است که توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی انجام نمی‌شود. همچنین یک تیم کارشناسی باید این آمار را تحلیل و سپس آمار نهایی را اعلام کند که در حال حاضر چنین اقدامات کارشناسی صورت نمی‌گیرد.

آمار مربوط به تعداد گردشگر داخلی نادقیق‌تر از آمار گردشگر بین‌الملل (ورود به و خروجی از ایران) است. تعداد گردشگر داخلی مبتنی‌بر آمار ثبتی استحصال شده از تردد شمارها در مرز ورودی و خروجی از استان‌ها (و کلان‌شهرها) است. تنها با ضرب کردن یک ضریب به‌ازای هر خودرو (برحسب نوع خودرو، ضریب تعیین مسافر و همچنین ضریب تبدیل مسافر به گردشگر انتخاب می‌شود)، تعداد گردشگر تعیین می‌شود.

البته پیمایشی که مرکز آمار ایران هرساله در پایان فصل بهار و با عنوان «طرح آمارگیری از گردشگران ملی» انجام می‌دهد، نتیجه دقیق‌تر و قابل اتکاتری درخصوص تعداد گردشگر داخلی ارائه می‌دهد، اما صرفاً برای یک فصل خاص از سال (فصل بهار) است. عدم وجود یک رویه علمی و بررسی در قالب یک تشکیلات و ساختار آماری مناسب در وزارت میراث، موجب تأثیرپذیری همین آمارهای اعلامی از رویکردهای سیاسی می‌شود.