تعزیه تهدید می‌شود/ «رانت» و «مزایده» در هنری اصیل!
اقتصاد ایران: اصفهان- در میزگرد «آسیب‌شناسی موسیقی تعزیه در عصر حاضر» صاحب‌نظران این حوزه ضمن تاکید بر غنای موسیقی و شعر تعزیه، به عنوان نمایشی مذهبی و سنتی،نسبت به تنزل این هنر و میراث کهن هشدار دادند.
ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺧﺒﺮﮔﺰاری اﻗﺘﺼﺎداﯾﺮان
خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها – کورش دیباج: همه‌ساله از اول ماه محرم مردم ایران به مناسبت سالروز واقعه کربلا در شهرها و روستاهای ایران در کنار آئین‌های مختلف عزاداری مراسم تعزیه نیز برگزار می‌کنند. هنر تعزیه در طول زمان تغییراتی به خود دیده است اما هنوز هم جزو اصیل‌ترین و پر قدمت ترین هنرهای ایرانی و اسلامی مردمان کشورمان به‌حساب می‌آید و هرساله در شهرها و استان‌های مختلف مردم به تماشای مراسم شبیه‌خوانی و تعزیه می‌نشینند.
در طول سال‌ها تعزیه جایگاه ویژه‌ای نزد مردم پیداکرده است و بسیاری از مخاطبان با تعزیه‌های عاشورایی همراه می‌شوند و برای امام سوم شیعیان و یاران وفادارش سوگواری می‌کنند. تعزیه‌ایران، در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسیده است اما تلاشی برای ثبت و حفظ نسخه‌های قدیمی آن نمی‌شود و پژوهشگران و محققانی که علاقه‌مند به فعالیت در این حوزه هستند، موردحمایت قرار نمی‌گیرند و در اصل پژوهشکده‌ای برای ثبت و نگهداری پژوهش‌ها و نسخ تعزیه وجود ندارد
از طرفی شاهد هستیم باوجود قدمت این هنر و میراث کهن، یکی از آسیب‌های جدی که تعزیه در سال‌های اخیر با آن روبه‌رو است ورود موسیقی‌ها دیگر به تعزیه است که حتی برخی مواقع شنونده به‌جای اینکه حواسش به تعزیه و اشعار آن باشد، یاد ترانه‌ها و ملودی‌های ایرانی پاپ به‌ویژه خارج از کشور می‌افتد ازاین‌رو خبرگزاری مهر به‌منظور آسیب‌شناسی موسیقی تعزیه در عصر حاضر میزگردی با عباس جواهری، پیشکسوت و استاد تعزیه، علی جواهری، تعزیه‌خوان و علی سعیدی، خواننده و موسیقی‌دان گفت‌وگویی داشته است که مشروح آن در ذیل آمده است.
تعزیه حق به سزایی گردن موسیقی ایرانی دارد
عباس جواهری، تعزیه‌خوان اظهار کرد: در تعزیه‌خوانی دو بخش برنامه هنری داریم که شامل تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی می‌شود. شبیه‌خوانی از حدود ۱۷۰۰ سال پیش از زمان سیاوش بوده است اما تعزیه‌خوانی از زمان آل‌بویه شروع و در زمان صفویه به اوج خود می‌رسد و در این دوران است که افراد به شکل کاروان راه می‌افتادند و بعد خودبه‌خود این کاروان‌ها به‌صورت تعزیه‌خوانی شکل پیدا می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: پس‌ازاینکه تعزیه شکل گرفت، به‌مرور خلاقیت و نوآوری در این رشته هنری به‌اندازه‌ای افزایش پیدا کرد که هم‌اکنون تعزیه یکی از هنرهای مطرح جهان است، علاوه بر آن تعزیه حق به سزایی گردن موسیقی ایرانی دارد به دلیل اینکه در زمان صفویه به دستور علمای وقت منع موسیقی صورت گرفت، اینجا بود که تعزیه از موسیقی ایرانی یتیم‌نوازی کرد و موسیقی را در درون خود قرارداد. این حفظ شدن موسیقی در تعزیه باعث شد که ملودی‌های موسیقی را در تعزیه بخوانند و خودبه‌خود تعزیه یک صندوقچه‌ای برای حفظ موسیقی ایران شد و تا زمان قاجار ادامه پیدا کرد.
این پیشکسوت تعزیه‌خوان بابیان اینکه تعزیه در زمان قاجار دچار تغییراتی شد و در زمان ناصرالدین‌شاه جلوه دیگری پیدا کرد، گفت: جایگاه موسیقی در تعزیه بسیار مهم و والا است به نظر من اگر در زمان صفویه تعزیه‌خوانی، نوحه‌خوانی و نوحه‌سرایی نبود ممکن بود آن مقدار کمی که از موسیقی ایرانی مانده بود از بین برود زیرا کل موسیقی ایران در دوران مختلف تاریخی حفظ نشد و در زمان تاخت‌وتاز و نابودی بسیاری از موسیقی ایرانی از بین رفت و این باقی‌مانده موسیقی ایران است که در صندوقچه تعزیه قرار گرفت و هم‌اکنون هنوز موسیقی‌دانان مهم کشور گمشده‌هایشان را در تعزیه پیدا می‌کنند.
گوشه‌هایی در تعزیه‌داریم که در موسیقی ایران نیست
وی تأکید کرد: هم‌اکنون گوشه‌هایی در تعزیه‌داریم که در موسیقی ایران نیست، تعزیه اقیانوس و وام‌دهنده هنر است اما متأسفانه یک عده از تعزیه‌خوان‌ها سرمایه به این مهمی را رها کرده و خود را گرفتار ملودی‌های تازه می‌کنند.
جواهری افزود: هنرمندها در دو بخش هستند ما یک هنرمند چکیده داریم و یک هنرمند چسبیده، هنرمندان چکیده از سنین کودکی در آن حوزه هنری که هم‌اکنون هنرمند شده‌اند آموزش‌دیده‌اند و تلاش‌های مستمر و حرفه‌ای هرکدام از آنان باعث شده که به‌نوعی در آن رشته هنری که فعالیت می‌کردند، چکیده شود اگر بخواهم در حوزه تعزیه مثال بزنم برداران سعیدی را نام می‌برم که از دوران کودکی بدون هیچ امکانات و پشتوانه مالی در دایره تعزیه وارد می‌شوند و در این هنر والا سکته قهرمانی می‌زنند.
وی تأکید کرد: به‌اندازه‌ای پشتوانه هنر تعزیه بالا است که امروز روی پیش‌واقعه آن شعر می‌گذارند و به آواز روز درمی‌آیند. ما بهترین ملودی را در تعزیه‌داریم اما متأسفانه افرادی امروز در تعزیه فعالیت می‌کنند که به‌جای آنکه از این ملودی و پشتوانه قوی تعزیه استفاده کنند، از ملودی‌های دیگری همچون ملودی‌های باران باران، من مانده‌ام تنهای تنها و …استفاده می‌کنند درواقع می‌خواهم بگویم عده‌ای به‌ظاهر تعزیه‌خوان ملودی‌های امروزی که شنونده تعزیه را یاد ترانه‌ها و موسیقی‌هایی دیگر می‌اندازند برداشته وارد هنری همچون تعزیه کرده‌اند در صورتیکه که از عمر تعزیه بیش از هزار سال می‌گذرد و مردم آن و موسیقی‌اش را پذیرفته‌اند.
اصالت تعزیه به سنتی بودن آن است
این پیشکسوت تعزیه‌خوان اظهار کرد: درواقع اصالت تعزیه به سنتی بودن آن است، اگر بنا باشد برخی افراد که امروز به نام تعزیه‌خوان فعالیت می‌کنند، موسیقی امروز را وارد هنر تعزیه کنند؛ موسیقی تعزیه چه می‌شود؟ مهم‌تر از آن اصل ملودی‌های تعزیه چه می‌شود. ما به‌هیچ‌عنوان اجازه نمی‌دهیم و اجازه نباید داد موسیقی‌های دیگری همچون موسیقی پاپ وارد تعزیه شوند زیرا تعزیه یک مکتب و اقیانوس بزرگ است، بازهم تکرار و تأکید می‌کنم تعزیه به‌اندازه‌ای مکتب و پایه قوی در حوزه موسیقی دارد که امروز موسیقی‌دانان بزرگ کشورمان گمشده‌های موسیقی را در تعزیه پیدا می‌کنند. این را باید بدانیم با آوردن سبک‌های دیگر موسیقی به تعزیه ظلم بزرگی به این هنر کهن می‌کنیم.
مزایده انگارانه به تعزیه
وی خاطرنشان کرد: هر چیزی را می‌توان به مزایده گذاشت به‌غیراز هنر، متأسفانه دیده می‌شود که هنر را به مزایده می‌گذراند، برخی نهادها اقدام به برگزاری برنامه‌های تعزیه کرده و در این بین هر که مبلغ پایین‌تری بابت اجرای تعزیه بگیرد با وی همکاری می‌کنند و این را در عمل از سوی متولیان امر دیده‌ایم، برگزاری مسابقات و استعدادیابی‌هایی که در حوزه تعزیه برگزار می‌شود که بماند چه آسیب‌های بزرگی به تعزیه وارد کرده است و علاوه بر آن چه رانت‌هایی وجود دارد که در مجال دیگر به این موضوع خواهم پرداخت.
جواهری ادامه داد: متأسفانه نهادها و دستگاه‌هایی هم که در اصفهان در حوزه تعزیه فعالیت می‌کنند نیز تعزیه را به مزایده گذاشته‌اند، در سال گذشته چند تعزیه در شهر اجرا شد، بیشترین جمعیتی که در شب‌های اجرای تعزیه حضور داشتند ۷۰ نفر بود در صورتیکه من در میدان نقش‌جهان تعزیه با حضور پنج هزار نفر اجرا کردم. به تعزیه چه فردی لطمه می‌زند؟ آن فردی که در نهادها نفوذ دارد و از افراد غیرمتخصص و تازه‌کار در این حوزه استفاده می‌کند، آن فرد دلش برای هنر تعزیه نسوخته است که از اساتید این حوزه استفاده کند بلکه قرارداد با مبلغ بالا با آن نهاد که می‌خواهد تعزیه اجرا کند می‌بندد و در ازای این مبلغ بالا، از تعزیه‌خوان آماتور استفاده کرده و مبلغ ناچیزی به آن‌ها بابت دستمزد می‌دهد و مابقی مبلغ را در جیب خود می‌گذارد، این‌ها آفت‌هایی است که در تعزیه اصفهان شاهد آن هستیم.
وی اضافه کرد: به این نکته مهم باید تاکید کنم که تعزیه با خلاقیت و نوآوری توانسته از دوران آل‌بویه تا هم‌اکنون پابرجا باشد و رشد پیدا کند، ما با خلاقیت و نوآوری در تعزیه مخالف نیستیم اما با هر چیزی که به‌عنوان نوآوری وارد تعزیه و موسیقی آن کنند، مخالف هستیم ما با نوآوری که در چارچوب تعزیه بوده، زیبا باشد و توسط مردم پذیرفته شود؛ موافق هستیم.
تعزیه را دستاویز قراردادند
علی جواهری از تعزیه خوان‌های با تجربه نیز در این نشست اظهار کرد: تعزیه به‌عنوان میراث فرهنگی و هنری به ما رسیده است و چند هنر در آن دخیل است و ماحصل آن هنری به نام تعزیه می‌شود، علت ماندگاری تعزیه چند عامل است، یکی ازلحاظ هنری قوی است و دیگری به خاطر اعتقادات مردم است. اگر اعتقادات مردم نزول پیدا کند به‌طورقطع آن بخش هنری باید بیشتر انرژی مصرف کند، زمانی که هنر کمتر دخیل بوده، اعتقاد مردم باید بالا باشد تا تعزیه ماندگار شود.
وی افزود: هم‌اکنون هنر تعزیه خیلی دشوارتر از گذشته است یعنی شخص تعزیه‌خوان باید خودش را به‌روز کند تا بتواند هنر تعزیه‌اش موردپذیرش مردم باشد اما درگذشته این‌گونه نبود، به‌اندازه‌ای اعتقادات مردم بالابود که یک فرد بدون لباس تعزیه، اجرا می‌کرد و مردم گریه می‌کردند امروز دیگر این‌گونه نیست، اگر ما بیائیم و موسیقی تعزیه را تغییر دهیم همان اتفاقی که برای موسیقی سنتی ما که همان محو شدن آواز بود، اتفاق افتاد این مشکل برای تعزیه پیدا می‌شود.
این تعزیه‌خوان تصریح کرد: تعزیه هم نوعی میراث ناملموس است و نظام حاکم و دولت حاکم، باید تعزیه را به‌عنوان میراث حفظ کنند که اگر تعزیه دستاویز من تعزیه‌خوان شد به‌طور یقین با وضع موجود تعزیه کم‌کم از دست خواهد رفت.
مشکل تعزیه امروز به‌روز شدن آن نیست
وی بابیان اینکه تعزیه به‌خودی‌خود ملودی ندارد، اظهار کرد: ملودی‌هایی باید در تعزیه اجرا شود که ریشه‌ایرانی داشته باشد و چارچوب تعزیه را حفظ کند، اگر من تعزیه‌خوان در اجرایم ملودی را خوانده که شخص شنونده یا بیننده تعزیه در ذهنش یاد آهنگ‌های فلان خواننده بیافتد، تعزیه من نابود می‌شود، این را ازلحاظ تقدس گرایی و اعتقادی صرف نمی گویم بلکه منی که تعزیه می‌خوانم باید شخص شنونده و بیننده را کامل در احاطه خود داشته باشم، کوچک‌ترین اشتباهی که کردم ذهن شخص جایی دیگر برود عیب از من بوده است، اگر من تعزیه‌خوان، خواندم «من مانده‌ام تنهای تنها حسین جان و…» شخص را از کوفه نجاتش می‌دهم و خیلی هنر کنم آن را به سمت بسطام می‌برم، این مشکل است.
جواهری افزود: مشکل تعزیه امروزبه‌روز شدن آن نیست بلکه مشکل، کم‌اعتقادی جوانان است، ما به لحاظ اینکه مردم کم‌اعتقاد شدند با ملعبه قراردادن تعزیه و نوحه‌هایمان و استفاده از آهنگ‌های لس‌آنجلسی سعی داریم مستمع خود را بیشتر کنیم. تعزیه‌ای که ما در سال ۶۷ برای هزار نفر جمعیت می‌خواندیم، هم‌اکنون جمعیت آن کاهش پیداکرده است، حسینیه‌ها رو به کوچک شدن است، اگر هم بزرگ‌شده تبدیل به میدان اسب‌دوانی شده‌اند و به خاطر اسب آوردن و افرادی که سوار اسب می‌شوند امروز جمعیت برای مشاهده تعزیه می‌آیند.
در تعزیه فقط مستمع را حفظ کرده‌ایم
وی تأکید کرد: ما در تعزیه، مداحی و نوحه‌مان هنر کردیم فقط مستمع را حفظ کرده‌ایم اما بنا بر نگه‌داشتن و حفظ مستمع نباید به هر چیزی دستاویز شد. مستمع وقتی به تعزیه می‌آید، می‌داند که تعزیه سنتی است. منی که به‌عنوان مستمع در تعزیه شرکت می‌کنم نیاز و انتظار اینکه چیز به‌روزی در تعزیه اتفاق بیافتد ندارم زیرا تعزیه سالیان سال جلوآمده، عوض‌شده و به‌روز شده است اما این به‌روز شدن نه ازلحاظ ملودی بلکه ازلحاظ اشعار تغییر پیداکرده است و دلیل این امر هم بدین خاطر است که اشعاری که تعزیه‌ای زمان‌های گذشته می‌خواندند با مستمع امروز هم‌خوانی ندارد. ما به‌جای اینکه برخی اشعار تعزیه که با مستمع امروز هم‌خوانی ندارد را به‌روز کنیم، در عوض به‌جای آن ملودی‌هایی که مربوط به این هنر نیست را به‌عنوان نوآوری وارد کرده‌ایم و در مقابل ملودی اصلی تعزیه را از بین برده‌ایم.
این تعزیه‌خوان اظهار کرد: تعزیه به‌طورقطع در آینده به نابودی کشیده می‌شود نه به لحاظ نوآوری‌های که می‌گویم غلط است، بلکه به خاطر کمبود اعتقاد، فضای مجازی که ماهیت افراد را به‌راحتی نشان می‌دهد و ایجاد بی‌اعتمادی می‌کند، مسائل مالی و…. امروز تعزیه توسط افرادی خوانده می‌شود که می‌توانند از مسائل مالی بگذرند در صورتیکه تعزیه رشدش با اقتصاد است امروز مردم توان پرداخت هزینه برگزاری تعزیه را ندارند.
وی تأکید کرد: مهم‌ترین مؤلفه در ماندگاری یک‌چیز، نگهداری آن است. نگهداری تعزیه وابسته به چند قشر و در رأس آن نظام حاکم است که باید برای این هنر و ماندگاری آن خرج کند، دومین قشر تعزیه‌خوان و سومین قشر مردم است. برخی دستگاه‌ها باسیاست و نگرش غلطی که به حوزه تعزیه‌دارند و با نگاه مزایده انگارانه، از تعزیه‌خوان‌های آماتور در اجرای برنامه‌هایشان استفاده می‌کنند، باعث شده اند تعزیه روزبه‌روز رو به نابودی برود.
با انحطاط تعزیه روبه‌رو هستیم
علی سعیدی، خواننده و موسیقی‌دان نیز اظهار کرد: درگذشته آموزش تعزیه و تعزیه‌خوانی اصولی و ریشه‌ای بود یعنی فردی که قرار بود به‌عنوان تعزیه‌خوان در حوزه تعزیه وارد شود باید شاگردی می‌کرد و زحمات زیادی برای آموزش می‌دید تا بتواند در این حوزه ورود پیدا کند. متأسفانه امروز کار از ریشه خراب است یعنی افرادی که امروز تعزیه می‌خوانند هیچ‌وقت زحمت نکشیدند و به‌واسطه چند فیلم اجرای تعزیه و گوش دادن نوارهای آن وارد هنر تعزیه شده‌اند. فردی که قرار است تعزیه‌خوان شود علاوه بر زحمت کشیدن جهت آموزش این هنر باید خلاقیت داشته باشد.
وی افزود: افرادی که تعزیه را طراحی کردند افراد باسواد، خلاق و دارای ذوق بودند و در کنار آن شعور و آگاهی داشتند و همین امر باعث ماندگاری و اثرگذاری تعزیه شده است یعنی شخصی که آمده از نغمات در تعزیه استفاده کرده است، خودش موسیقی‌دان بوده است و علاوه بر آن اشراف بر شعر داشته است.
این خواننده و موسیقی‌دان تصریح کرد: دهه‌های ۷۰ و ۸۰ اوج تأثیرگذاری تعزیه در کشورمان بود اما متأسفانه امروز، زمان انحطاط آن است. به دلیل کم‌سوادی برخی افراد که تعزیه می‌خوانند، باعث شده موسیقی‌های لس‌آنجلسی وارد تعزیه شود.
به نام نوآوری و خلاقیت هر اشتباهی را در موسیقی تعزیه مرتکب می‌شوند
وی ادامه داد: متأسفانه تعزیه به‌غیراز مستمعش، به‌استثنای آقای جواهری و برخی از اساتید تعزیه مابقی در این حوزه از هنر هیچ سوادی ندارند، به‌عنوان به‌عنوان افرادی که نقش اول در تعزیه اجرا می‌کنند سواد شعری ندارند و اصلاً وزن شعری را در اجرا رعایت نمی‌کنند چه برسد که موسیقی آن را رعایت کنند، فقیرند چیزی برای ارائه ندارند، خود تعزیه را درست اجرا نمی‌کنند به همین خاطر مجبورند دستاویز به موسیقی‌هایی شوند که ازنظر آنان در موسیقی تعزیه به‌روز است در صورتیکه این‌گونه نیست و ماهیت موسیقی تعزیه مغایرت دارد.
سعیدی اضافه کرد: به‌اندازه‌ای موسیقی تعزیه غنی است که نیاز به واردکردن آهنگ‌های دیگر نیست فقط باید فرد سواد داشته باشد که بتواند از این موسیقی غنی در اجرای تعزیه‌اش استفاده کند. متأسفانه همه این عوامل حاکی از آن است آن توجهی که باید به تعزیه و آموزش تعزیه‌خوان می‌کردیم، نشده است و این هنر در غفلت، در حال نابودی کامل است.
وی گفت: امروزه به ساز بندی تعزیه که از دوران مختلف به ما رسیده است، توجه نمی‌شود و به‌جای آن در اجرای تعزیه‌ها موسیقی‌هایی امثال پلنگ صورتی اجرا می‌کنند و نام آن را نوآوری می‌گذارند درواقع امروز در تعزیه با عنوان خلاقیت موسیقی‌هایی اجرا می‌شود که نه‌تنها ربطی به موسیقی تعزیه ندارد بلکه ربطی هم به موسیقی ایرانی ندارد، این امر خلاقیت نیست بلکه تهاجم فرهنگی است که در موسیقی تعزیه در حال رخ دادن است.
یکی از شاخصه‌ها تعزیه‌این است که باعث خلاقیت و ذوق در تعزیه‌خوان می‌شود البته به‌شرط اینکه تعزیه‌خوان ریشه‌ای آموزش‌دیده باشد موسیقی تعزیه‌ای به‌اندازه‌ای غنی است که دست گدایی موسیقی‌دانان ایرانی به سمت تعزیه است.