به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران، به مدد پیدایش خط و شکل گیری الفبا انسان کهن توانست دستاوردهای فرهنگی خود را به آیندگان انتقال دهد.
بر این اساس بسیاری از اندیشمندان آغاز فرهنگ و تمدن بشری را از زمان پیدایش خط در نظر می گیرند. ویل دورانت در تاریخ تمدن از خط به عنوان مهم ترین گام انسان به سوی مدنیت یاد می کند.

پیدایی خط در ایران باستان

پیدایش خط در ایران باستان همچون بسیاری از جامعه های باستانی دیگر دارای ویژگی افسانه ای و اسطوره ای است. فردوسی در شاهنامه اختراع خط را به "دیوان" نسبت می دهد که به دلیل پیروزی تهمورث بر آنها، خط را به تهمورث آموختند. در خصوص شعر فردوسی، برخی از محققین همچون پیرنیا و ملک الشعرای بهار، "دیوان" را غیر آریایی ها می دانند که آریایی ها به واسطه پیروزی ها و گسترش قلمرو خود، خط را از ملل مغلوب که دارای هنر نگارش بودند آموخته اند.گرچه بیشتر محققین خط را از اختراعات ایرانی ها نمی دانند اما برخی دیگر از محققین از خط به عنوان یک اختراع ایرانی نام می برند . محمود بختیاری در کتابش به نام فرهنگ و تمدن ایران، زادگاه خط را فلات(نجد) ایران دانسته و خط الفبایی را اختراع زرتشت می داند.

خط در میان اقوام ایرانی پیش از اسلام

اگر بررسی خود را از دولت ماد به عنوان یکی از اقوام پرقدرت ایرانی آغاز کنیم، بر پایه اسناد به دست آمده مادها در هزاره قبل از میلاد دارای خط بودند ؛ خطی است که امروزه پارسی باستان یا خط هخامنشی ردیف اول نامیده می شود. دوران هخامنشی را می توان اوج التقاط فرهنگی در عهد باستان نامید. با شکل گیری دولت هخامنشی ملل صاحب خط و نگارش همچون آرامی ها، آشوری ها، بابلی ها، یونانی ها، مصری ها و فنقی ها تحت حیطه اقتدار هخامنشیان قرار گرفتند. از رهگذر این فرصت، هخامنشیان برای ایجاد یک خط خاص برای خود تلاش هایی نمودند که از میان خط های موجود دو خط میخی که از خطوط سومری های قدیم بود و خط آرامی که از جنس فنیقی ها بود رواج بیشری یافت. از میان این دو خط؛ خط آرامی مبدا یک رشته از خطوط الفبایی پیشرفته در آسیا شد. در این دوره خط میخی سومری دچار تغییر شد و به شکل الفبایی درآمد. شکل تکامل یافته این خطها که دارای رسم الخط فشرده ای بود، خط پهلوی نام گرفت و عملا با کتیبه و مسکوک اردشیر بابکان نگارش آن رواج یافت.خط پهلوی تا زمان ساسانی باقی ماند و در طی زمان و در مکانهای مختلف شیوه نگارش آن دچار تغییراتی شد.

خط در ایران بعد از ظهور اسلام

خط پهلوی در اوایل دوره اسلامی و تا سده بعد از آن هم به کار می رفت و رواج داشت. سکه هایی مربوط به پادشاهان طبرستان و سکه هایی مربوط به حاکمان ری در سالهای 168-161 هجری قمری کشف شده است که به خط پهلوی می باشند. علاوه بر استفاده در ضرب سکه، این خط در کتیبه نگاری ها هم به کار می رفت. بر پایه تحقیقات موجود ، خط پهلوی تا زمان سامانیان برای ضرب سکه، کتیبه نگاری و حتی نگارش به کار می رفته است. در قرون اولیه سلطه اعراب بر ایران، کاتبان عرب تعدادشان بسیار کم بود و این تعداد کم هم بیشتر ساکن کوفه و بصره بودند. این کاتبان، خط قدیم سامی را برای نگارش زبان عربی و به ویژه نگارش کتاب وحی مناسب ندانستند و با ایجاد تغییراتی در خط آرامی، خط جدیدی به وجود آوردند که به خط کوفی معروف شد. خط کوفی به دلیل آنکه از خط آرامی وام گرفته بود بسیار شبیه خط اوستایی و عبری بود. این خط در ابتدا نقطه و اعراب نداشت اما در تلاقی با خط رایج در ایران بعدها دارای نقطه و اعراب گذاری هم شد. در باره خط کوفی، دکتر همایون فرخ معتقد است اعراب خط نداشتند و آنچه که از آن به خط کوفی یا عربی یاد می کنیم ، خط عربی نیست بلکه زبان عربی به این خطوط نگاشته شده است.

ایرانیان؛ پیشگامان زیبا سازی و ساده سازی خط

ایرانیان در طول تاریخ ذوق و هنر سرشاری در جهت زیباسازی و ساده سازی خط و هنر نگارش داشته اند. خط میخی مورد استفاده در لوح نوشته های ایرانی به دلیل ساده سازی آن، از دیگر خطوط اقوام تاریخی زودترخوانده شد. این رویه را در مورد همه خط های مورد استفاده در حوزه دیوانی و نگارش کتیبه ها و در همه ی ادوار تاریخی می توان شاهد بود. در اوایل قرن چهارم هجری قمری(310)، ابن مقله بیضاوی شیرازی تغییراتی در جهت زیبا سازی و ساده سازی نگارش خطوط رایج ایجاد نمود که به خطوط اصول معروف شدند و عبارت از خط های محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع بودند. شکل حروف و کلمات و نسبت سطح از مهمترین ویژگی های این خطها بود. با گذشت زمان حسن فارسی کاتب، خط تعلیق را از خطوط نسخ و رقاع به وجود آورد.

اوج زیباسازی حروف و نگارش را باید در میانه اول قرن نهم هجری قمری جستجو کرد.جایی که میر علی تبریزی (850هجری قمری) از ترکیب دو خط نسخ و تعلیق ، خطی به نام نسختعلیق به وجود آورد که نام آن بعدها در اثر کثرت کاربرد به نستعلیق تغییر یافت. نستعلیق انقلابی در هنر نگارش بود و توانست در سده های بعد به یکه تازی ادامه دهد.نستعلیق در طی سده های بعد تغییرات جزیی را تجربه کرد تا اینکه در قرن یازدهم قمری میرعماد الحسینی پا به عرصه هنر نگارش گذاشت و تغییرات ویژه ای در جهت زیبا سازی خط نستعلیق به وجود آورد که تا سده حاضر همچنان مورد استفاده قرار می گیرد. در اواسط همان سده خط دیگری به نام شکسته نستعلیق توسط مرتضی خان شاملو به وجود آمد که شیوه ای برای تند نویسی و راحت نویسی بود. از دوره قاجاریه (قرن سیزدهم قمری) به بعد هنر نگارش در ایران جایگاه والایی یافت و خط های رایج توسط هنرمندان خوشنویس زینت بخش کتیبه نگاری های مساجد، اماکن و قبور متبرکه، کاروانسراها و بازارها شد.

خط فارسی در زمان حاضر

تغییر شیوه نگارش یا به بیانی دیگر تغییر خط فارسی از مباحثی است که در چند دهه گذشته مطرح بوده است. در سالهای اخیر پیشرفت تکنولوژی و رواج مکاتبات الکترونیکی اعم از ایمیل و پیامک و کاربرد گسترده خط لاتین برای ارتباطات الکترونیکی، بحث تغییر خط فارسی را جدی تر کرده است که موافقان و مخالفانی به همراه دارد. یکی از افرادی که موافق تغییر خط فارسی است، کورش صفوی استاد دانشگاه علامه طباطبایی است که خط کنونی فارسی را به دلیل ماهیت آن قابل تصحیح نمی داند. دکتر صفوی یکی از مهمترین مشکلات خط فارسی را ننوشتن مصوت ها می داند که عدم وجود مصوت ها خواندن متون و به ویژه متون کهن را بسیار دشوار می سازد. در مقابل این دیدگاه، استادان دیگری چون میرجلال الدین کزازی، فرزان سجودی و دبیر مقدم با بیان اینکه خط با فرهنگ و تاریخ کشور آمیخته است، تغییر خط را باعث آشفتگی فرهنگی دانسته و رد می کنند. دکتر کزازی تغییر خط را گسل ژرف در میانه ی گذشتگان می داند به گونه ای که به مرور زمان آیندگان با متون گذشته بیگانه خواهند شد.  

گزارش و عکس : جواد عرفانیان عالی منش