امیر الهامی در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: میرزا محمدتقی که بعدها ملک‌الشعرای آستان قدس شد، در سال ۱۳۰۴ هجری قمری در مشهد به دنیا آمد. پدرش حاج میرزا محمدکاظم بود که به صبوری تخلّص می‌کرد و او هم ملک‌الشعرای آستان قدس بود، همچنین در صنف حریربافان نیز فعالیت می‌کرد. بهار هیچگاه شغل پدری و اجدادی خود را دنبال نکرد و در مشهد به تحصیل علوم ادبی و عربی زمان پرداخت. مادر وی نیز از خانواده‌ای تاجر و اصیل بود و جد مادرش از معارف گرجستان بود، در زمان جنگ‌های روس و ایران توسط عباس‌میرزا اسیر شده بودند و به ایران آمده و مسلمان شده بودند.

وی با اشاره به اینکه بهار مقدمات علوم ادبی را نزد پدرش آموخت، خاطرنشان کرد: او پس از اینکه پدرش مرحوم شد، در حالی که نزدیک ۱۸ سال داشت، ادامه تحصیلات ادبی را با ادیب نیشابوری گذراند. بهار از زمان کودکی، خوب شعر می‌گفت و آثار حافظ و سعدی را در کودکی و جوانی و نوجوانی می‌خواند و بعد تضمین می‌کرد. مسمطات بهار قابل توجه است؛ مسمطی که در آن غزل حافظ «صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را / که سر به کوه و بیابان تو داده‌ای ما را» را تضمین کرده است.

این مدرس زبان و ادبیات فارسی با تأکید بر اینکه این مسمطی که بهار در ۱۴ سالگی از غزل حافظ تضمین کرد، سبب شد پدر وی استعداد شاعرانگی را در او ببیند، ادامه داد: اما هیچ‌وقت در مقام تشویق وی به شعر و شاعری قدمی برنمی‌داشت، گویی نمی‌خواست فرزندش این حرفه را پیشه کند و بارها به او می‌گفت به دنبال کاری باشد که از آن نان دربیاورد!

وی با اشاره به اینکه شعر بهار در مدت زمان کوتاهی در خراسان معروف شد، بیان کرد: این شهرت، خیلی از رقبا را وادار کرد که این تهمت را به او بزنند که این اشعار، اشعار تو نیست و تو اشعار پدرت را به نام خودت می‌خوانی. کار بهار به راستی‌آزمایی رسید؛ و از بهار خواسته شد امتحان بدهد تا نشان دهد شعرهای خود اوست. روش امتحان هم این بود که ۴ واژه دور از هم به او می‌دادند و بهار باید با آن‌ واژگان شعر می‌گفت. بهار سه چهار بار از این امتحان سرافراز بیرون آمد. نخست به او گفته بودند با واژگان «تسبیح، چراغ، نمک و چنار» شعر بگو. بهار گفته بود: «با خرقه و تسبیح مرا دید چو یار/ گفت تازه چراغ زهد ناید انبار/ کس شهد ندیده است در کان نمک/ کس میوه نچیده است از شاخ چنار.»

الهامی، ادامه داد: بار دیگر به او گفته بودند با «گل رازقی، سیگار، لاله و کشک» شعر بگو. گفته بود: «ای برده گل رازقی از روی تو رشک/ در دیده‌ام از دود سیگار تو اشک/ گفتم که چو لاله داغدار است دلم/ گفتی که دهم کام دلت یعنی کشک.» یا به او گفته بودند با «اره، کفش، آینه و غوره» شعر بساز، که بهار بداهه گفته بود: «چون آینه نورخیز گشتی احسنت/ چون اره به خلق تیز گشتی احسنت/ در کفش ادیبان جهان کردی پای/ نشده مویز گشتی احسنت.»

این دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی با بیان اینکه این قدرت بهار در سرایش شعر است، تأکید کرد: بهار تنها یک شاعر نیست؛ از زاویه دیگر او ادبیات را دقیقاً با روزنامه‌نگاری به یک جریان هنری دیگر متصل می‌کند. شیوه‌ای از جریان زبانی نیست که روزنامه‌نگاری را از ادبیات جدا کند، بهار سه روزنامه «نوبهار»، «تازه‌بهار» و «خراسان» را چاپ کرد.

بهار یک سیاستمدار مبارز بود

وی با بیان اینکه بهار یکی از ۵ استاد آغازین دانشکده ادبیات است، افزود: او یک مصحح زبردست بود که در حوزه روزنامه‌نگاری با این خاستگاه و جایگاه وارد شد. بهار در قد و قامت و اندازه یک سیاستمدار، یک فرد مبارز بود؛ فردی که به طرق مختلف سعی کرد اندیشه‌هایی را که با نگاه آزادی‌گرایانه است، به مقصد برساند. او این مبارزه را در جهت‌های مختلف پیش برد.

الهامی با اشاره به شعر دماوند بهار، تاکید کرد: او در این شعر نیز به قیام و انقلاب دعوت می‌کند و می‌گوید: «ای مشت زمین، بر آسمان شو/ بر وی بنواز ضربتی چند.» دماوند نمادی از مبارزان خموش است. این تفکر دقیقاً در زندگی خود بهار ساری و جاری است. او ابتدا در روزنامه خراسان محرمانه در مسیر مبارزه ملت و محمدعلی‌شاه حرکت می‌کند. بعد از توقیف آن، «نوبهار» را با امتیاز خودش چاپ می‌کند و در نوبهار درباره خطر بازگشت ارتجاع را گوشزد می‌کند. وی پس از اتمام نوبهار نیز تنها ماند، زیرا تعدادی از دوستانش نشستند و دل به قضا و قدر بستند. اما بهار یک‌ تنه به آن باورهای سیاسی، جامه عمل می‌پوشاند و به عنوان یک مبارز، سکوت و سکون و رکود پیشه نمی‌کند. ما مبارزان زیادی داریم که خردمندان و سران جامعه هستند و از نظام فکری مردمی که با سکوت‌شان به همه رفتارهای استنباط‌گرایانه کمک می‌کنند، در عذابند.

بهار و تأسیس انجمن ادبی دانشکده

وی با اشاره به اینکه بهار در سال ۳۶، انجمن ادبی دانشکده را تأسیس کرد، خاطرنشان کرد: او در این انجمن بیشتر به دنبال این بود که مفاهیم نو در قالب‌های کهن ریخته شود. به هر حال با جریان‌های نادرانهٔ نوگرایانه که در ادبیات خیلی هم داستان نیست، مواجه بود. مجموعه مبارزات ضد استعماری بهار جواب داد و مقاومت او در طول مبارزاتش تا حدی به ثمر رسید. روزنامه ادبی و اجتماعی نوبهار هم انتشارش ادامه پیدا کرد، اما استعمار آمد و به شکلی دیگر در برابر بهار ظاهر شد.

این مدرس زبان و ادبیات فارسی در باب شخصیت سیاسی بهار با بیان اینکه او یک مبارز خستگی‌ناپذیر است، تصریح کرد: بهار در کنار مجله ادبی دانشکده که وابسته به انجمن ادبی دانشکده است، در دوره‌ای به تنهایی چندین روزنامه و مجله را اداره می‌کرد. او می‌گفت «اداره تمام جراید اقلیت آن روز و نوشتن شبیه هفت سرمقاله، علاوه بر مقالات فنی و ادبی برای مجلات به نثر و شعر، مبارزهٔ دائمی شغل من بود.» بهار مسئولیت روزنامه رسمی ایران را هم به عهده داشت.

قلم زنده‌یاد بهار در سبک‌شناسی بعد از گذاشته شدن بر زمین، توسط کسی برداشته نشد

این مدرس زبان و ادبیات فارسی در باب فعالیت‌های ادبی بهار به عنوان یک استاد دانشگاه، خاطرنشان کرد: بهار در کنار فعالیت‌های سیاسی، یک مدرس دانشگاه بود که تصحیح کتاب تاریخ سیستان، تاریخ طبری، مجمل‌التواریخ و جوامع‌الحکایات را بر عهده داشت. تصحیح او از تاریخ سیستان، یکی از بی‌نظیرترین تصحیح‌هاست. در باب کتاب سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر، یکی از دو قلمی که بعد از اینکه به زمین گذاشته شد، برداشته نشد، قلمی است که زنده‌یاد بهار در سبک‌شناسی برداشت.

وی با بیان اینکه نگاه پژوهش‌محور بهار در حوزه فعالیت‌های سیاسی‌ وی نهایتاً منجر به چاپ کتابی به نام «تاریخ مختصر احزاب سیاسی» شد، ادامه داد: بهار در دورانی که در فعالیت‌های سیاسی حضور داشت، مقالاتی را به عنوان تاریخ مختصر احزاب سیاسی در روزنامه «مهر ایران» چاپ کرد. بعدها این مقالات به صورت یک کتاب درآمد. تخصص بهار در شعر، قصیده‌سرایی است؛ شاید آخرین جلوه باشکوه قصیده با روایت دربار محمود غزنوی و شاهراه سبک خراسانی را در کارنامه بهار ببینیم. ولی مثنوی‌ها، غزل‌ها، رباعیات و مستزادهای او هم اهمیت دارند.

این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی با اشاره به اینکه زنده‌یاد بهار در کنار این مطالعات ادبیات کلاسیک و فعالیت‌های سیاسی و چاپ نشریات و این‌ها، توفیق داشت که در معاشرت با یکی از استادان، زبان پهلوی را هم از او یاد بگیرد و کتاب یادگار زریران و درخت آسوری را از پهلوی به فارسی ترجمه کند، تأکید کرد: این هم باز نشان از استعداد خاص او دارد. اما در روایت تقویم عمر بهار باید بگوییم که او دوره پانزدهم هم از تهران نماینده مجلس شد و ریاست فراکسیون دموکرات را به عهده گرفت. مریضی و کسالت نگذاشت کار بکند و برای درمان در سال ۲۶ به سوئیس رفت و قصیده معروف لوزانیه هم در ارتباط با همین موضوع است. بهار آدمی نبود که در سوئیس بماند.

وی با بیان اینکه بخش قابل توجهی از شعرهای بهار در مدح ائمه اطهار، به‌ویژه امام رضا علیه‌السلام، است، تصریح کرد: بخشی دیگر از شعرهای بهار در پیوند با مباحث اجتماعی و سیاسی روزگار اوست. در ماه محرم سال ۳۰، به مناسبت فشار روس‌ها که چندی قبل به دولت ایران اولتیماتوم داده و «شوستر آمریکایی» را از ایران خارج کرده بودند، بهار شعری گفت و به شهر رشت هم اشاره کرده؛ از دست خاونْد به کار ملک و کار کشور/ کشوری خالی مردم دیوانه فتاده یک به دیگر.

الهامی ادامه داد: این یک بخش شعر بهار است؛ در کنار آن، او به‌عنوان شاعر سبک خراسانی، سازوکار قصیده‌سازی خاص سیاسی و اجتماعیش را دارد و قصاید نمادینی مانند قصیده دماوندیه که برای همه آشناست. بهار تصنیف‌هایی هم دارد که مشهورترین آن‌ها مرغ سحر ناله سر کن است. این تصنیف در حقیقت یکی از تصنیف‌های ملی ایرانیان شده است. بهار از گفتن نظم نیز باک نداشت، شعر معروف او یکی از رفرنس‌های تفاوت شعر و نظم در ادبیات است: شعر دانی چیست؟ مروارید دریای عقل/ شاعران افسونگری تخم مروارید/ سفت و قوافی هست نظم و نیست شعر. تفاوت را کاملاً صریح مطرح می‌کند.

این دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی با اشاره به اینکه بهار با گذر عمر و رسیدن به دوره پختگی به عنوان منتقد شعر می‌گفت، خاطرنشان کرد: او اگر در زمان خودش مناسبات انتخابات مجلس یا هر بحث سیاسی و اجتماعی دیگری نیاز به نقد داشت، آن را نقد می‌کرد. حتی شعری با عنوان «دوز و کلک انتخابات» دارد که در آن کسانی را که در زدوبندهای انتخاباتی شرکت می‌کنند، به نقد می‌کشد. دیوان بهار باغ رنگارنگی از موضوعات مختلف است و بخشی عمده از آن به اشعار مربوط به ائمه و ستایش متولیان آستان قدس اختصاص دارد. در کنار این بخش، اشعار اخلاقی و توصیه به ارزش‌های انسانی نیز پررنگ است.

ارادت جدی بهار به متون کهن فارسی

وی با تأکید بر اینکه ارادت بهار به متون کهن فارسی بسیار جدی است، خاطرنشان کرد: او در ۷ سالگی شاهنامه را نزد پدرش آموخت و در زندان نیز کتاب بالینی‌اش شاهنامه بود. گرچه بسیاری معتقدند جمع میان شاعر و محقق بودن نوعی جمع اضداد است و کمتر محققی در شعر توان بالا دارد، اما بهار از استثناهای این ترکیب است. او هم پژوهشگری تواناست و هم شاعری نیرومند.

الهامی در باب قدرت بداهه‌گویی بهار با اشاره به زمانی که جشن هزاره فردوسی در تهران و مشهد برگزار شد، ادامه داد: یکی از مهمانان مستشرق، آقای واتر، قصیده‌ای به زبان انگلیسی خواند و بهار بنا به درخواست حاضران همان‌جا آن را بداهه به فارسی درآورد. شعر مشهور او با مطلع «به قسطنطنیه بتابید ماه…» حاصل همین لحظه است. بخشی از دیوان او ترجمه اشعار فرانسوی است و چندین قطعه از فرانسوی به فارسی درآمده است. همچنین آثاری از فارسی باستان را که می‌دانست، به شعر تبدیل کرده و این تنوع مضامین، کنار اشعار مدیحه و منقبت، ساختار دیوان او را شکل می‌دهد.

این دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی افزود: خواندن دیوان ملک‌الشعرای بهار می‌تواند مرور دقیقی بر تاریخ معاصر ایران باشد؛ چه در بازتاب وقایع درباری و چه در انعکاس زندگی اجتماعی مردم. شعر او نقش رسانه‌ای دارد و در هر دو سوی روایت سیاسی و اجتماعی فعال است. بخش بزرگی از اشعار وی در حوزه شعر آیینی و مدح امام رضا و پیامبر قرار می‌گیرد. همچنین اشعاری در تهنیت حاکمان وقت دارد؛ از جمله در افتخار مظفرالدین‌شاه و نیز در تهنیت میلاد او. در سال‌های آغازین شاعری‌اش چندین شعر در مدح مظفرالدین‌شاه، مشیرالدوله، مشکوة‌الدوله و متولیان آستان قدس سروده است که همگی بخشی از ساخت شعری او را تشکیل می‌دهد.

انتهای پیام