براساس داده‌های منتشرشده از سوی منابع رسمی، تهران امروز با حدود ۴ میلیون و ۵۰۰ هزار دستگاه موتورسیکلت فعال روبه‌رو است که ۳۴ درصد آلودگی هوای پایتخت ناشی از تردد این وسایل‌نقلیه است و بسیاری از آن‌ها فناوری‌های منسوخ کاربراتوری استفاده می‌کنند. این موتورها، اگرچه از نظر فنی ساختار کوچک‌ و محدودی دارند، اما در عمل کارخانه‌های سیار آلاینده به‌شمار می‌روند.

سهم پنهان در آلودگی، حضور پررنگ در خیابان‌ها

برآوردهای کارشناسان نشان می‌دهد یک دستگاه موتورسیکلت کاربراتوری فرسوده، ۳ تا ۸ برابر بیشتر از یک خودرو بنزینی آلاینده منتشر می‌کند. این وسایل‌نقلیه اغلب بدون کاتالیست، فاقد سیستم پایش آلایندگی و گاهی با نقص‌های فنی دائمی در سطح شهر تردد می‌کنند. به‌گفته محسن هرمزی، معاون حمل‌ونقل شهرداری تهران موتورسیکلت‌ها در آلودگی هوای پایتخت سهم بیش از ۳۴ درصد دارند.

تهران شهری است که از یک‌سو با حجم عظیم رفت‌وآمد روزانه، تراکم بالای فعالیت‌های خدماتی و کوتاه ‌بودن مسیرهای شغلی دست‌وپنجه نرم می‌کند و از سوی دیگر بخش بزرگی از مشاغل شهری مانند پیک‌های موتوری، خدمات‌رسانی فوری، فروش آنلاین و حمل بار به‌موتورسیکلت‌ها وابسته است. اما این وابستگی، در کنار ضعف سیاست نوسازی، امروز به بحران زیست‌محیطی تبدیل شده است.

موتورسیکلت؛ وسیله‌ای ارزان اما زیان‌آور

با وجود رشد تولید موتورسیکلت‌های انژکتوری طی سال‌های اخیر، هنوز سهم موتورسیکلت‌های کاربراتوری از این ناوگان حمل و نقل بیشتر است. عوامل و دلایلی از قبیل قیمت بالاتر موتورسیکلت‌های جدید نسبت به توان اقتصادی بسیاری از رانندگان پاره‌وقت، نبود مشوق‌های واقعی برای از رده خارج کردن موتورسیکلت‌های فرسوده، نبود طرح بازخرید یا اسقاط جدی و اجرایی، فرهنگ نگهداری ضعیف و تعمیرات حداقلی باعث شده‌اند که بسیاری از دارندگان موتورسیکلت‌های قدیمی به‌جای تعویض یا نوسازی، به استفاده مداوم و تعمیر مکرر ادامه دهند. درنتیجه موتوری که باید سال‌ها قبل از رده خارج می‌شد، امروز با مصرف سوخت بالا، نشت مداوم بنزین، صدای زیاد و تولید مقادیر سنگین هیدروکربن‌های نسوخته، همچنان در سطح شهر تردد می‌کند.

اجرای ضعیف به‌رغم وجود قوانین

از سال ۱۳۹۵ بارها مصوبه‌هایی برای توقف شماره‌گذاری موتورسیکلت‌های کاربراتوری، تعیین سقف عمر مجاز و برنامه خروج موتورسیکلت‌های فرسوده مطرح شده؛ اما تقریبا جز توقف شماره‌گذاری موتورسیکلت‌های کاربراتوری سایر قوانین به طور کامل اجرا نشده‌اند. فقدان الگوی مشخص نوسازی، نبود منابع مالی پایدار و ضعف هماهنگی بین بخش‌های متولی باعث شده طرح‌ها روی کاغذ بمانند. در مواردی همچون طرح جایگزینی موتورسیکلت‌های برقی نیز به‌دلیل قیمت بالا، محدودیت پیمایش و نبود خدمات پس از فروش گسترده، موفقیت جدی حاصل نشده است. فعالان صنعت‌خودرو و کارشناسان می‌گویند: «هر موتورسیکلت کاربراتوری در شهر، مثل یک کارخانه کوچک است که هیچ استاندارد زیست‌محیطی ندارد. بدون خروج این موتورها، انتظار کاهش آلودگی هوا واقع‌بینانه نیست.»

روزهای آلوده تهران و نقش پنهان موتورسیکلت‌ها

در روزهایی که شاخص کیفیت هوا در تهران به مرحله ناسالم برای همه گروه‌ها می‌رسد، نوع و منبع آلاینده‌ها نشان می‌دهد که فعالیت موتورهای فرسوده نقشی فراتر از تصور عمومی دارند. ترکیب گازهای منتشرشده از این موتورها شامل هیدروکربن‌های نسوخته، مونوکسید کربن و ذرات ریز است؛ موادی که نه‌تنها در کوتاه‌مدت موجب نگرانی‌های تنفسی می‌شود بلکه در بلندمدت اثرات مخرب‌تری بر سلامت شهروندان دارد.

در همین روزها، اگرچه تردد خودروها محدود شده یا مدارس تعطیل می‌شود، اما موتورسیکلت‌ها بدون محدودیت به‌فعالیت خود ادامه می‌دهند. پیک‌های موتوری، سرویس‌های شهری، باربری‌ها و حتی موتورهای شخصی در غیاب سیاست محدودیت تردد، بخش قابل‌توجهی از آلودگی روزهای بحرانی را رقم می‌زنند. براساس تحلیل‌های منتشره «اگر تنها ۲۰ درصد از موتورسیکلت‌های کاربراتوری تهران از رده خارج شوند، میزان هیدروکربن‌های منتشرشده در هوا تا ۳۰ درصد کاهش می‌یابد.» این عدد نشان می‌دهد که نوسازی این ناوگان، موثرترین و کم‌هزینه‌ترین اقدام برای بهبود کیفیت هواست. اگرچه نوسازی موتورسیکلت‌های فرسوده یک ضرورت آشکار است، اما تحقق آن نیازمند مجموعه‌ای از سیاست‌های هماهنگ است؛ سیاست‌هایی که تاکنون یا اجرا نشده‌اند یا به‌صورت مقطعی اجرا و سپس متوقف شده‌اند.

امروز قیمت یک موتورسیکلت انژکتوری یا برقی استاندارد برای بسیاری از رانندگان که درآمدهای نامنظم دارند، بالاست. اگر دولت تسهیلات کم‌بهره یا اقساطی ارائه دهد، تمایل به نوسازی افزایش می‌یابد. دپیک‌های موتوری، کافه‌رانرها، رانندگان بار شهری و خدمات موبایلی روزانه کیلومترهای زیادی تردد می‌کنند. نوسازی این گروه، تاثیر مستقیمی بر کاهش آلایندگی دارد و می‌تواند در اولویت قرار گیرد.

اقتصاد نوسازی؛ هزینه امروز، صرفه فردا

آلودگی هوا تنها یک چالش محیط‌زیستی نیست؛ هزینه اقتصادی دارد. به‌گفته کارشناسان، بخشی از هزینه‌های درمان، کاهش بهره‌وری نیروی کار، افزایش مرگ‌ومیر و کاهش کیفیت زندگی شهری محصول مستقیم آلودگی هواست. تخمین‌ها نشان می‌دهد هزینه اجتماعی آلودگی هوا در تهران به ده‌ها هزار میلیاردتومان در سال می‌رسد؛ درحالی که نوسازی سالانه ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار موتورسیکلت فرسوده، هزینه‌ای بسیار کمتر خواهد داشت.

فرصت از دست‌رفته یا امکان تغییر وجود دارد؟

تهران هر سال زمستان غرق آلودگی می‌شود، مدارس تعطیل می‌شوند، فعالیت‌های شهری محدود می‌شود و میلیون‌ها نفر تحت‌تاثیر مستقیم آلودگی هوا قرار می‌گیرند. اما در این میان، موتورسیکلت‌های فرسوده همچنان آزادانه در خیابان‌ها تردد می‌کنند و به‌عنوان یکی از منابع جدی آلایندگی، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند.

این موضوع تبدیل به یک «فراموشی سیاست‌گزارانه» شده است. نوسازی موتورسیکلت‌ها اگرچه دشوار است، اما غیرممکن نیست؛ تنها نیازمند اراده اجرایی، مشوق اقتصادی و هماهنگی بین نهادهای مسئول است. تا زمانی که این اراده وجود نداشته باشد، هر بار که شاخص کیفیت هوا قرمزرنگ می‌شود، سهم موتورسیکلت‌های فرسوده همچنان نادیده گرفته می‌شود؛ اما تنفس در تهران و دیگر کلان‌شهرهای کشور همچنان سخت و جانفرساست و لازم است به‌این موضوع مهم نیز بیش از پیش توجه شود.